Жарнэлі і іх жыхары

Мне падабаецца бываць у аддаленых вёсачках. Маленькіх, зарослых травой забыцця-быльнікам. Дзе цалкам іншы ўклад існавання, у часу іншая – запаволеная – хада, і дзе жывуць амаль выключна старыя людзі – моладзь, ледзь аперыўшыся, спяшаецца стаць жыхарамі больш сучасных населеных пунктаў. Каб выехаўшы, стаўшы гарадскімі людзьмі, усё жыццё змагацца з прыцягненнем маленькай радзімы.
З кожнага кутка такіх вёсачак выглядае самота: з напаўразбураных комінаў, якім больш не суджана спазнаць асалоду бярозавага дымку, з чорных ад адзіноты вокнаў, што стаміліся дарэмна выглядваць на пустыннай вуліцы  постаці сваіх гаспадароў, са здзічэлага саду, з заімшэлых веснічкаў, з насцеж расчыненых дзвярэй хлевушкоў і абораў.
Самота туліцца да бабулькі ў паркалёвай хустачцы, што спрабуе адагрэць свае хворыя ногі ў цудадзейных сонечных промнях. След у след ідзе за старым, які нясе ў посцілцы абярэмак сена – кароўкі даўно няма, але ж не прападаць дабру...
Вось і ў Жарнэлі я ехала з падобным настроем: акунуцца ў запаволенасць. У самоту. У квінтэсенцыю незапатрабаванасці. Жарнэлі – яны ж на краі свету. Лічы, на самай мяжы з Літвой. “Сталіца” гаспадаркі у Варнянах – за добрых 15 кіламетраў. Да раённага цэнтра ўсе 25. Адда-а-а-аленасць...
А Жарнэлі спаткалі мяне салаўінай салодкай песняй. І дурнап’янам сшалелай ад новага лета чаромхі. І прыгожымі, свежапафарбаванымі або ў сучасным сайдынгу, дамамі. З клумбамі, рабаткамі, каменнымі горкамі…  Гасцінна і, галоўным чынам, на польскай мове.

–У нас заўсёды размаўлялі па-польску, – тлумачыць мне свой “варшаўскі” пранонс Хрысціна Іванаўна ЦЭЙКА. – Напэўна, таму што Жарнэлі адносіліся да Буйвідзскай парафіі. Гэта цяпер, калі межы закрылі, нас далучылі да Быстрыцкай. А раней мы і хрысціліся, і шлюбы бралі, і апошняе намашчэнне прымалі – усё ў Буйвідзскім касцёле.
Родам я з Жарнэляў, але калі пасля вайны памёр ад тыфу тата, мы з мамай пераехалі на хутар Вайдацішкі. Жылі, лічы, з гаспадаркі, таму што за калгасныя працадні амаль нічога не давалі. Потым я выехала ў Вільню. Уладкавалася на завод электралічыльнікаў. Вядома, першыя тры месяцы пахадзіла ў вучаніцах, а потым і ад самых вопытных не асабліва адставала. Жыла на кватэры. І кожную пятніцу прыязджала дадому – трэба было дапамагаць маме. Хлопцы? Чаму ж не! Былі. Заляцаліся. Але я ўсё не магла дабраць, хаця пераваліла за трыццаць.
І вось аднойчы…
–Вясной гэта было, – у свае рукі бярэ нітку расповяду Станіслаў Браніслававіч ЦЭЙКА. – Я працаваў на трактары. І аграном паслаў мяне пакультываваць поле да Вайдуцішак. Толькі ўзяўся за працу, прыходзіць гаспадыня бліжэйшага хутара: “Можа, мне 15 сотак закультывуеш?” Магу. “Які разлік?” – пытаецца. “Бутэлька”, – кажу. Справа ж у панядзелак, пасля танцаў...
Пакуль я поле яе выраўняў, гаспадыня паспела стол накрыць. Заходжу ў дом, а там – Хрысціна…
–Не, не і не, – адганяе рукамі ўспаміны Хрысціна. – Я не звярнула на яго ніякай увагі. Ды і як можна? Ён жа на 11 гадоў за мяне маладзейшы. Але ж настырны такі! Акруціцца і – да маёй мамы: калі Хрысцінка з Вільні прыедзе? Тая падкажа, ён мяне ў Буйвідзях на трактары сустракае. Еду “з ветрыкам”. Сама не заўважыла, як прывыкла. Тым больш, што неўзабаве пасля знаёмства Стась разам са сваёй маці пераехаў у Вільню.
–Пераехалі, бо шукалі хоць крыху лягчэйшага жыцця, - кажа Станіслаў Браніслававіч. – Калгаснікам тады цяжка жылося. А нам – тым больш. Мне было толькі пяць гадкоў, калі тата памёр. Старэйшыя браты-сёстры неўзабаве разляцеліся па свеце, дома засталіся толькі мы з мамай. І сёння памятаю смак хлеба з лубіну. А дровы… Кожны дзень я цягнуўся з саначкамі ў тартакоўскі лес. Насяку, што змагу дастаць, – за вечар спалім. Назаўтра зноў цягнуся. Не хачу нават  успамінаць…
У Вільні я ўладкаваўся на станка-будаўнічы завод загрузчыкам формаў у ліцейным цэху. Цяжкая праца, дымная. Затое плацілі грашыма.
¬–Мы пажаніліся, – працягвае расповед Хрысціна Іванаўна. – Сталі жыць на кватэры. А калі я зацяжарыла, гаспадарам гэта не спадабалася. Ды і мая маці моцна захварэла. Словам, мы вярнуліся ў вёску. Так вось з тых часоў і жывём тут, у Жарнэлях. Выгадавалі дачку. Яна ў нас фельчар, жыве і працуе ў Смаргоні. А мы ўдваіх…
Не тыя сталі Жарнэлі. Так, людзі жывуць больш заможна, але весялосць некуды знікла. Раней у саматканым хадзілі, працавалі ад цямна да цямна, недаядалі, а ўсё – з песняй. Цяпер і сытыя, і апранутыя – а не спяваюць. Затое да гарэлкі – як да мёду. І маладыя, і старыя. Страшная гэта звычка – нішчыць і душу, і цела…

З Уладзіславам Антонавічам МАСОЙЦЕМ мы разгаварыліся проста пасярод вуліцы. Ён цягнуў тачку свежаскошанай травы.
–Я – з 1934-га года. 77 мне. Не жартачкі!
У бацькі нас было шасцёра. І пяць гектараў зямлі. З голаду не паміралі, але і дасыта рэдка наядаліся. Памятаю, аднойчы тата ў лаўцы ў жыда купіў мне цукерку. Адну. За гэта я нёс цяжэнны саган больш за кіламетр. Ого, тады было з’есці сапраўдную цукерку!
Жыдоў у Быстрыцы было – цэлая вуліца ля Віліі. Майстрамі былі, лаўкі трымалі. Калі што трэба, давалі, як тады казалі, “на борг” – у доўг пад працэнты.
Потым у вайну многія з іх загінулі. Немцы закопвалі іх жывымі ў раве на беразе Віліі. Хто мог, ратаваўся па лясах. Нярэдка заходзілі да нас. Асабліва зімой, калі не ставала сіл трываць мароз. Тата спецыяльна цепліў лазню, і яны там начавалі.
Пасля вайны пачалі арганізоўвацца калгасы. Хоць і не з багатых быў мой бацька, але як было адмовіцца ад сваіх пяці гектараў? Год-два яшчэ трымаўся. Не дазвалялі абрабляць зямлю, дык у полі мы працавалі па начах. Але задушылі падаткамі. Прыйшлося і нам уступіць у калгас. Забралі коніка, колы, вупраж… Усё забралі. Пакінулі толькі кароўку…
Перад арміяй выехаў я ў Карэлафінск. Стаў будаўніком. Прадуктаў там было слабавата, але плацілі грашыма. І пражыць можна было, і дадому капейчыну якую выслаць. А потым мяне агледзелі… Ну, што я ў арміі не служыў. І прызвалі. Служыў на Кольскім паўвостраве, ля Мурманска.
Вярнуўся з войска дадому. Старшыня кажа: ідзі ў трактарысты. Маўляў, перспектыўная прафесія. Пайшоў. Цэлы год адвучыўся ў Камарове. Атрымаў правы. Далі мне трактар “Беларус”. Без кабіны яшчэ выпускалі – і сонца, і дождж у памагатых былі. Потым быў новы. І яшчэ адзін. Шэсць ці сем трактараў я з’ездзіў за гады сваёй працы механізатарам. Азы земляробства ведаў так, што маладым аграномам часам падказваў, як што зрабіць лепш.
І месцы жыхарства часта мяняў. У адной вёсцы пажывём – у другую пераедзем. Урэшце купілі мы з жонкай дом у Жарнэлях. Новенькі. Толькі што збудаваны.
Я і бачыў, што нешта ў праводцы пстрыкала, але ўсё рукі не даходзілі… Згарэў дом аднойчы – як свечка. Адбудавалі ўдваіх са шваграм. І сёння ў ім жыву. Памяняю некалі і яго, але ўжо на пастаяннае месца прапіскі. На тое, адкуль не вяртаюцца…
Гаспадарка? А як жа – ёсць. Дзве каровы трымаем. Не для сябе – навошта нам? Гэта маладым патрэбна. З намі дачка жыве, зяць і двое ўнукоў – адзін у пяты клас ходзіць, другі – у шосты. Памочнікі ўжо.
Трактары? Назіраю за зменай тэхнікі. Тым больш, што зяць – механізатар. І вось што я вам скажу: няма лепшых, чым былі нашы.  Яны ж простыя ў абслугоўванні – любую паломку трактарыст мог сам ухіліць. А цяперашнія імпартныя… Паляціць нейкая дэталь і ўсё – чакай, пакуль прадстаўнікі фірмы прыедуць…

У двор Валянціны МАСОЙЦЬ, суседкі Уладзіслава Антонавіча, мяне заманілі кветкі. Перад яе домам на бездакорна дагледжаных клумбах ківалі ў такт подыху ветру рознакаляровыя цюльпаны, нарцысы, першацветы, незабудкі…
–Я выйшла замуж і пераехала да мужа. Стала жыць на хутары. А потым у мамы здарыўся інсульт, і яе  паралізавала. Прыйшлося даглядаць маму. А ў вольныя хвіліны, каб крыху развеяцца, пачала займацца кветкамі. Радок пасадзіла, другі… Разбіла першую клумбу… Муж і сыны падтрымалі мяне, сталі дапамагаць. І вось атрымалася тое, што бачыце…
Мой муж – ляснік. Старэйшы сын Валодзя вучыцца на газаэлектразваршчыка, малодшы Эрык заканчвае Быстрыцкую школу. Я раней працавала ў цяпліцах. Цяпер вось у хатніх гаспадынях – няма працы. Не, склаўшы рукі, не сяджу – мы трымаем тры каровы. Лішак малака здаём у калгас, капейка атрымліваецца нядрэнная. А яшчэ з малака я раблю смачныя сыры. І хатнімі ёгуртамі частую сваю сям’ю. І свежай смятанкай, і самаробным маслам.
Жарнэлі – асаблівая вёска. Магнітная нейкая – адсюль людзі рэдка выязджаюць. Прыгажосць у нас бачыце якая?! І людзі вельмі культурныя. А гаспадары якія! Да нас мінчане нядаўна прыязджалі, дык хадзілі па вёсцы, як зачараваныя – нібы ў казку трапілі. Нам бы яшчэ магчымасць уладкавацца на працу – і лепшага месца на свеце не было б.

Станіслаў Станіслававіч РАЎДА

сам сябе называе абарыгенам Жарнэляў. Маўляў, тут нарадзіўся ён сам, яго бацькі і нават дзяды. І былі людзьмі нябеднымі.
– Я і сёння маю дакументы, якія пацвярджаюць, што маёй сям’і належаць 25 гектараў ворыўнай зямлі і 27 гектараў лесу, – кажа ён. – За тры тысячы залатых набылі мае продкі гэтую зямлю. Працавалі, стараліся, а потым вымушаны былі аддаць усё за так.
І тым не менш, калі ў краіне пачаўся фермерскі рух, Станіслаў Станіслававіч адважыўся ўзяць кавалак зямлі ў арэнду.
–Не я, – папраўляе ён мяне. – Сам бы я не адважыўся. Гэта жонка мая вырашыла. Яна была сакратаром партарганізаці калгаса, намеснікам старшыні праўлення. Адважная жанчына. Усё жыццё сельскую гаспадарку “падымала”. Эх, дзяцей ёй лепш трэба было раджаць, а не справамі займацца. А так… Вось ужо шаснаццаць гадоў, як яе няма… І мы з маім адзіным сынам жывём удваіх. Два халасцякі.
Мой працоўны стаж складае 45 гадоў. Інжынерыў у калгасе імя Яўсеева. Кацельняй загадваў. 25 гадоў узначальваў Трокеніцскі паляўнічы калектыў. Пра паляванне ведаю ўсё і яшчэ трошкі. Кожную сасну, кожны куст навобмацак пазнаю – з 1967 года паляўнічы. А вось гэта – знаёмцеся – Джуля. Джульета – мая памочніца. Руская гончая.
Што яшчэ пра сябе магу сказаць… Зрабіць  магу ўсё. Любую тэхніку савецкай вытворчасці падыму з руін. Хоць рухавік, хоць каробку перадач… Імпартную – не. Гэта ўжо не маё. А айчынную – з завязанымі вачыма.
У людзях цаню справядлівасць. Лічу, яна – фундамент чалавека. І чэснасць. Каб можна было давяраць чалавеку. Ашуканцаў не пераношу на дух.
Вёску сваю люблю. Аднавяскоўцаў паважаю. Чаму наша вёска носіць такую назву, дакладна не ведаю. Але калі перакласці з польскай мовы, “жарнэлі” значыць “жарнулі”. Каму жарнулі? Каго жарнулі? Пакрыта тайнай.  А з фермерствам у мяне, як з назвай, – жарнулі. Не атрымалася. Цяпер я – пенсіянер. Проста пенсіянер.

Караліна Казіміраўна СЛЯДЗЕВІЧ:

– Я – з сіротаў. Мама памерла ў 1943-ім. Родамі. Мне было шэсць гадоў. А тата праз два гады – у 1945-ым. Не вытрымаў аперацыі. Нас засталося шасцёра. Старэйшай сястрычцы – 14 гадоў, малодшай – два. Прыехалі з раёна, хацелі аформіць нас у дзіцячы дом. Суседзі заступіліся. Маўляў, будзем дапамагаць сіротам… Ну, нас і пакінулі.
Наша сям’я была заможнай – 36 гектараў толькі ворыўнай зямлі, не лічачы лесу. Каровы. Коні. Усялякія прыстасаванні для гаспадарчых і земляробчых работ. Пасля смерці мамы тата ўзяў служанку. Яна нам варыла, мыла бялізну. Але калі тата памёр, гэтая жанчына пачала нас крыўдзіць, і мы яе адправілі. Кіравала намі наша зводная сястра, ад першага татавага шлюбу. Сваіх дзяцей яна не мела, таму шмат часу траціла на нас.
Напэўна, мы б далі неяк рады, але новая ўлада не давала жыцця тым, хто не хацеў уступаць у калгас. Падаткі на нас наклалі такія, што выплаціць іх не было ніякай магчымасці. І вось аднойчы я вяртаюся са школы і бачу: у нашым двары поўна людзей. Малоцяць наша збожжа. Я спалохалася, схавалася пад куст парэчак і плакала там, пакуль не заснула. Там мяне старэйшая сястра і знайшла, калі ўсё скончылася.
А збожжа забралі. Да апошняга зярнятка. Ніхто не падумаў, як сіроты будуць жыць. А на вуліцы – верасень. Час сеяць азімыя. Мы прадалі коней і дзве каровы. Памянялі іх на збожжа і засеялі свае палі. Гэтай зімой мы ўжо зведалі голад.
А на наступны год у нас усё роўна ўсё забралі, і мы сталі калгаснікамі. Працавалі, як усе – за “палачкі”. Ратавала толькі тое, што ў школе нам, як сіротам, пачалі даваць грошы – на іх мы куплялі сабе адзежу і абутак.
Жылі бедна, але дружна. Працавалі, не шкадуючы саміх сябе. Так што я ўсё умею: і араць, і баранаваць, і касіць… Самі сабе, калі прыходзіў час, спраўлялі вяселлі.
Я замуж пайшла за каханага. Зрэшты, не асабліва магла выбіраць – была бедная. А так сышліся бядота з галотай – і неяк сталі жыць.
Траіх сыноў нарадзілі і выгадавалі. Вось толькі разляцеліся яны – хто куды. А муж захварэў. 10 гадоў яго даглядала. Два інфаркты, два  інсульты. Ні розуму, ні памяці, ні рук. Толькі ногі яму Бог пакінуў – пашкадаваў мяне. Шэсць гадоў таму памёр муж, і я засталася адна. Яно б нічога, толькі ногі адмовіліся слухацца. Хажу вось толькі з палачкай. Так што работніца з мяне ўжо няважная. А зрабіць хочацца шмат. Каб і кветнік – як у людзей. І ля хаты. У нас жа прыгожая вёска. У нас у Жарнэлях абы як жыць не прынята.

–Гэта праўда, – згаджаецца Ірына Бярнардаўна КЯЖУН. – У нашай вёсцы жывуць старанныя людзі. І за дамамі сваімі даглядаюць, і за дварамі. А якія дружныя! І з бядой, і з радасцю да любога можна прыйсці – дапамогуць, чым могуць. Мы любім свае Жарнэлі. Цэнтр Еўропы! І моладзі ў нас хапае. На дваіх з Петраполлем у нас 46 дзяцей да 17 гадоў!
Канешне, цікава, чаму так вёска называецца. Наша загадчыцца клуба неяк у Гродне высвятляла гэта. Кажуць, ад французаў засталося. Тут жа Напалеон у свой час стаяў. Толькі, кажуць,  спачатку націск у слове Жарнэлі стаяў на апошнім складзе. Потым ужо перарабілі на мясцовы лад.
Ірына Бярнардаўна працавала загадчыцай зернескладоў, а ў апошнія гады яе перавялі ў аграномы вытворчага ўчастка. Цяпер да складоў дадаліся яшчэ і цяпліцы гаспадаркі, у якіх вырошчваецца расада капусты. Ды і сама гародніна таксама. Гектар морквы, цыбуля-сявок, агуркі, 5 гектараў чырвоных буракоў…
Так што спраў хапае. І пабываць аграному трэба за дзень у самых розных месцах, таму Ірына Бярнардаўна калясіць па брыгадзе на матацыкле. А калі двухкалёсны падводзіць, жанчына перасяджваецца на чатыры колы – на ўласную іншамарку. І ўсё роўна паспявае ўсюды. А вечарам яна вяртаецца ў родныя Жарнэлі. У вёску, якую моцна любяць яе жыхары. Так моцна, што любы чалавек, нават самы выпадковы, трапіўшы сюды, адразу гэта адчувае.

Ганна ЧАКУР, фота аўтара.