"Пока я помню - я живу". Через войну вела любовь

Вайна да іх, жыхароў вёскі Новае-Прыбужжа Горацкага раёна Магілёўскай вобласці – сёння гэтая тэрыторыя ўваходзіць у склад Дрыбінскага раёна – прыйшла праз некалькі дзён пасля аб’яўлення па радыё пра нападзенне фашысцкай Германіі на Савецкі Саюз. Немцы захапілі вёску і пайшлі далей. А праз нейкі час, ужо пад восень, калі ў паходзе на Маскву іх “бліц-крыг” “прытармазілі” савецкія войскі, у вёсцы спыніліся нямецкія часці – яна была ў вельмі выйгрышным месцы, на ўзгорку. Усіх жыхароў выгналі з хат: вымятайцеся. Куды? Ды куды заўгодна! А ў дамах вяскоўцаў размясціліся ваенныя.

Людзі разбрыліся па ваколіцах, падаліся ў лес. Выкапалі зямлянкі, каб было дзе схавацца ад дажджу і холаду. Хоць хованка была слабая – голад, холад… Да ўсяго выгнаннікаў апанавалі вошы, ад якіх не было ніякага паратунку. Хаваючыся, разводзілі вогнішчы і над агнём вытрасалі адзежу і бялізну – паразіты сыпаліся ў агонь градам, толькі трэск стаяў…

У лес Малання падалася з сям’ёй. Яна яшчэ да вайны паспела выйсці замуж. Мужа свайго, Сямёна Хадоркіна, моцна любіла. Да вайны ў іх нарадзілася двое дзетак – час ваеннага ліхалецця маладая жанчына сустрэла з чатырохгадовай дачушкай Галяй і двухгадовым сынам Мішкам на руках. Не столькі сябе, колькі дзяцей старалася затуліць маладая маці, хаваючыся ў лесе ад бяды і нішчымніцы. Добра яшчэ, што побач былі бацькі, якія дапамагалі дачцэ, чым маглі.

А муж… З Сямёнам выйшла асобная гісторыя. Ён ваяваў яшчэ ў фінскую, дахаты вярнуўся хворы на туберкулёз, і на фронт яго не ўзялі. А калі прыйшлі немцы, то туберкулёзны кашаль аднаго з нямногіх мужчын у вёсцы іх не напалохаў. Яны сталі ўстанаўліваць новую ўладу, ствараць паліцыю. Толькі ахвотнікаў служыць новай уладзе было няшмат – мужчын у вёсках увогуле амаль не засталося, толькі старыя, дзеці ды калекі. Вось Сямёна і прымусілі пайсці служыць у паліцыю.

Пабыў ён там колькі часу, а потым сказаў жонцы:

Позняй восенню 1941 года, калі немцаў спынілі на подступах да Масквы, акупанты, мусіць, зразумелі, што сотні людзей, якія жывуць у лесе, дзе ўжо сталі з’яўляцца партызаны, – не саамы надзейны і бяспечны тыл. А мо ім загад прыйшоў па пастаўцы рабочай сілы ў Германію? Толькі людзей лавілі, дзе каго знайшлі – у вёсках, у лесе, на дарогах – і, пастроіўшы ў калону, пагналі пехатой да Барысава – галодных, знясіленых… У той калоне апынулася і Малання са сваімі малымі дзецьмі і старымі бацькамі.

Прыгналі іх у лагер пад Барысавам. У чыстым полі абгарадзілі кавалак зямлі калючым дро- там – гэта і стала прыстанішчам для тысяч нявольнікаў. Кармілі нейкай баландой, ды і той не хапала. Людзі пухлі з голаду. Да таго ж падкінулася дызентэрыя – вязні паміралі як мухі… Трупы ніхто не прыбіраў, так і ляжалі ўперамешку: жывыя і мёртвыя…

Там, у лагеры, на трэці дзень гэтых нечалавечых умоў памерла і Маланніна дачушка. Бацька знайшоў кавалак дошкі, дзіця ўкруцілі ў нейкае шкуцце і тут жа, на тэрыторыі лагера, закапалі, хаваючыся ад немцаў, – хаваць нябожчыкаў не дазвалялі нават палонным.

Такое ўражанне, што фашысты рабілі ўсё, каб людзі – мірныя жыхары, жанчыны, старыя і дзеці, якія ніколі не трымалі ў руках зброі, – проста вымерлі, каб не трэба было з імі важдацца-ахоўваць-карміць. А яны жылі – насуперак усяму: голаду, хваробам, пакутам…

Праз некалькі дзён іх пагрузілі ў цялячы вагон – набілі, што селядцоў у бочку, так, што ні прысесці, ні прылегчы, можна было толькі стаяць – і некуды павезлі. Усе вырашылі, што ў Германію. Там, у вагоне, памёр сын Маланні, двухгадовы Мішка. Калі цягнік спыніўся на нейкім раз’ездзе, кааб людзі маглі набраць вады, маці, укруціўшы нерухомае цельца ў лахманы, закапала сыночка між рэйкамі на чыгунцы: кааб не тапталіся па ім чужыя боты, не цягалі костачкі звяры… Дзе гэта было, у якім месцы, ля якой вёскі адышло да Бога яе дзіцятка – яна і сама не ведала, ні тады, ні пазней. Увесь свет у гэтыя дні сканцэнтраваўся ў гэтым смярдзючым вагоне, у перастуку колаў… І не зразумець было, ці то яна чуе яго на самой справе, ці размеранае “так-так…так-так… так-так…” жыве ўжо ў ёй самой, ці яно прабіваецца з-пад чорнай завесы непрытомнасці…

Цягнік рухаўся на захад. Нехта сказаў, што на Вільнюс. Але ўсе раз’езды і станцыі былі забітыя: на ўсход, на Маскву, ішлі цягнікі з тэхнікай і нямецкімі салдатамі, на захад – з параненымі. А вагоны з нікому непатрэбнымі нявольнікамі ганялі туды-сюды паміж Лідай і Вільнюсам. Ды ўрэшце спынілі на нейкай станцыі і загадалі людзям выгружацца.

Палонных у якасці бясплатнай рабочай сілы разабралі па хатах мясцовыя жыхары. Так сталася, што бацькі Маланні трапілі да адных гаспадароў, а яна – да другіх.

Вызваленне прыйшло – праз невыносна доўгія два з паловай гады. І яны рушылі дахаты – пехатой, праз сотні кіламетраў…

Цэлы месяц дабіраліся дамоў. А там Маланню чакала страшная вестка: яе Сямёна забілі немцы. І нават не ў баі – неяк падчас аблавы трапіўся ён ім у лапы. Сказаў, што мясцовы, што пра партызан нічога не ведае. Тады немцы паклікалі хлапчука-падлетка і загадалі яму паказаць, каго ён ведае… І той паказаў на Сямёна і яшчэ дваіх партызан. Ноч іх пратрымалі ў штабе, а на другі дзень вывелі ў лес, загадалі выкапаць сабе магілу – і расстралялі…

“Дзе? – дапытвалася Малання то ў аднаго, то ў другога. – Дзе яго забілі? Пакажыце мне тое месца… Я павінна яго знайсці!” Дзіўна, але месца, дзе сама ж пахавала сваіх дзяцей, яна не шукала з такой настойлівасцю. Мо таму, што пасля таго гора ў яе заставалася хоць нейкая надзея на будучыню, на сустрэчу з мужам? Цяпер жа, калі даведалася, што загінуў Сямён, парвалася апошняя нітачка, што звязвала яе з жыццём…

Малання ўсё ж знайшла месца, дзе быў пахаваны (закапаны!) яе Сямён. Амаль выпадкова: людзі прыкладна паказалі, дзе іх расстралялі, і Малання стала капаць. Веснавая паводка размыла адталую зямлю і, капнуўшы раз і другі, жанчына раптам убачыла рукаў знаёмага шыняля… Сямёна і яго таварышаў па няшчасці перазахавалі, як і належыць, па хрысціянскіх правілах, на праваслаўных могілках. А для Маланні жыццё нібы скончылася. Браты зладзілі ёй маленькую хацінку на адно акенца – там яна і жыла ў самоце і горы…

А потым да яе стаў заляцацца ўдавец з іх вёскі, Архіп Цярэшчанкаў, на шаснаццаць гадоў за яе старэйшы. Яго і на фронт не ўзялі, бо немаладога веку ўжо быў – 45 гадоў меў, калі пачалася вайна. Застаўся ён у вёсцы з жонкай – дзяцей у іх не было. Але неяк сярод белага дня Архіпава жонка, Марынка, пайшла да нейкай патрэбе да суседкі. Нават на вуліцу не выходзіла – гароды ж побач, жэрдкай толькі раздзелены. На тую бяду з суседняга дома, дзе якраз балявалі немцы, выйшаў п’яны фашыст. Марынка толькі і паспела, што цераз жэрдку пералезці, як па ёй паласнула аўтаматная чарга пад гучны рогат фашыста… Так і засталася вісець... Звычайна жонкі мужоў у вайну хавалі, а ў Архіпа атрымалася наадварот…

Замуж Малання не збіралася і не хацела: аднаго толькі Сямёна любіла, успамінамі аб ім жыла. Ды браты, сёстры, бацькі – усе ўзняліся: што гэта яна такое надумала? Пасля вайны мужык, гаспадар у хаце – гэта ж скарб, іншыя мараць аб гэтым, а яна любоў нейкую прыдумала… “Не пойдзеш за Архіпа – адмовімся ад цябе, – строга заявілі родзічы сваявольніцы. – Так і ведай: не дачка ты нам тады і не сястра.” І Малання пайшла. А якая, зрэшты, ёй была ўжо розніца, калі Сямёна ўсё роўна няма – і ніколі не будзе?

Са сваім немаладым ужо мужам яна нарадзіла яшчэ дваіх дзяцей – сына Анатоля і дачку Галіну.

І вось што дзіўна: менавіта тут, на Астравеччыне, у Заходняй Беларусі, куды Малання так не хацела пускаць дачку, знайшліся родзічы яе Сямёна. Таксама ў вайну, толькі ўжо зусім іншымі шляхамі, тут апынуліся жонка яго брата з сынам – Сямёнавым пляменнікам, Аляксандрам Хадоркіным. І хоць да таго часу, як у Астравец прыехала Галіна Архіпаўна, была ў Матроны другая сям’я – муж і дзеці, яны ўсё роўна радніліся – хоць раднёй, па вялікаму рахунку, не з’яўляліся. І маці, калі прыязджала ў госці да дачкі, праведвала колішнюю родзічку.

Параднілі іх гаротныя лёсы. І вайна…