Апавяданне Ніны Рыбік "Радуніца"
16:09 / 15.05.2022
Дзеці гналі ў бальніцу. Але Валянціна штораз знаходзіла прычыну, каб адмовіцца: ведала, што ўрач і лякарствы ёй не дапамогуць – арганізму проста патрэбен адпачынак, ён ужо неаднойчы «бунтаваў», калі яна кідалася ў работу без перадыху. Але дзень і другі, і тыдзень, і месяц не давалі чаканай палёгкі.
Крыху адпусціла яе толькі вясной, перад Вялікаднём. Хату да свята яна прыбрала, а вось на могілкі не выбралася: не хапіла сонца, як некалі напаўжартам казала ў такіх выпадках бабуля. Толькі на Радуніцу – Пасху памерлых, паклаўшы ў кошык з дзясятак спецыяльна пафарбаваных да гэтага дня яек, пайшла праведаць сваіх. Святар забараняў класці яйкі, цукеркі на магілы, казаў, што гэта перажыткі язычніцтва, – Валянціна з ім пагаджалася, але ўсё роўна рабіла так, як спакон веку павялося ў іх вёсцы.
Да восеньскіх Дзядоў, хоць спіна ўжо абзывалася пагрозлівым болем, паспела, хоць праз сілу, прыбраць магілкі. Ды на свята, кажуць, усе спачылыя чакаюць родных. Трэба прынесці пачастунак, паставіць кветкі, запаліць свечкі, памаліцца, пагаманіць з імі, для яе – па-ранейшаму жывымі…
…Усё яшчэ накульгваючы, хадзіла яна ад адной роднай магілы да другой. Паўшчувала да часу пакінуўшага яе Андрэя, што рэдка праведвае: не сніцца, як раней, не папярэджвае пра небяспеку, не дае парады. «Ты глядзі там, – сказала, углядваючыся ў маладыя, са смяшлівай іскрынкай, каханыя вочы мужа, – даведаюся, што пакінуў мяне, – і на тым свеце дастану!»
Расказала маме, якая неўзабаве пайшла ўслед за зяцем, падбавіўшы дачцэ сардэчнага болю, пра пацешнага праўнучка, якога яна так і не пабачыла: памерла за тыдзень да яго нараджэння.
Пагладзіла халодныя гранітныя кучары брата, якога заўчасу з’еў рак: «Не сумуй, Міколка, твае таксама прыйдуць. Павінны прыйсці! Радуніца ж…»
І збочыла да магілкі колішняга суседа, Пятровіча. Сэрца зайшлося-затрымцела ад болю і сораму. Не хапіла ёй ні часу, ні сіл навесці тут парадак восенню – і бур’ян амаль закрыў здымак на пахіленым помніку. Значыць, ні жонка яго, ні дзеці так і не выбраліся на могілкі за гэты час.
«Прабач, Пятровіч, – Валя нахілілася, каб сарваць самыя нахабныя бадылі чарнабылу, адначасова прыслухоўваючыся да спіны, якая тут жа пагрозліва заныла. – Прыхварэла я… Не паспела да свята… Абяцаю: як толькі трохі злягчэе – прыйду, прыбяруся і ў цябе. А пакуль – прабач…»
Пятровіч з медальёна ўсміхаўся добра, прабачальна – як і ў жыцці. Ён ніколі ні на кога не крыўдзіўся – і на яе, спадзявалася Валя, не сярдуе, як заўсёды, зразумее і даруе. Толькі ёй дараваць сабе было цяжка…
…Яны жылі па-суседску. Нягледзячы на розніцу ва ўзросце, Пятровіч непрыкметна і трывала ўвайшоў у іх сям’ю. Ён быў негаваркім, не любіў шумныя кампаніі, але заўсёды імкнуўся дапамагчы. Трэба адлучыцца, а няма на каго пакінуць малых – Пятровіч выручыць. Патрэбна Андрэю лішняя пара рук на будоўлі – стары тут як тут. Налавіў ранкам карасікаў – тут жа падсмажыў і прынёс суседзям: частуйцеся! Валя здагадвалася, што Пятровічу сумна і адзінока ў сваёй сям’і, таму і прыходзіў да іх сусед пры найменшай нагодзе і без яе, каб пагрэцца ля чужога цяпла…
Чаму яму было холадна ва ўласным вялікім і прыгожым доме, Валянціна даведалася выпадкова. Аднойчы яны з Андрэем пасварыліся – сёння яна разумее, што з-за глупства, і ўспамінаць смешна. А тады здавалася: усё, сумеснае жыццё скончылася! Няма іншага выйсця – толькі развод. Андрэй зазлаваўся не на жарт: ранкам выходзіў з хаты, не паснедаўшы, на абед не прыходзіў, вечарам з’яўляўся нападпітку. Валя ж перастала варыць есці і, дэманстратыўна нафарбаваўшы вусны яркай памадай, ішла… На самой справе – да сяброўкі, што жыла на суседняй вуліцы, але з такім выглядам, нібы на спатканне: маўляў, хай ведае, што не адзін ён у свеце!
У адзін з такіх вечароў і прыйшоў Пятровіч. Бутэльку з сабой прынёс, сала шматок, цыбуліну. Валя ў той вечар нікуды не пайшла і перш хацела вытурыць суседа: ці не першы вечар, калі Андрэй цвярозы з’явіўся, і тут зноў… Ды нешта падказала, што не дзеля выпіўкі зайшоў Пятровіч – не ўлягаў ён у гэтую справу. Мужчыны разлажылі ў двары агеньчык, сталі смажыць сала на ражнах – такі водар разнёсся па наваколлі, што Валя памкнулася было падысці да іх, папрасіць, каб і яе пачаставалі. Прыадчыніла ўжо дзверы, але словы Пятровіча прымусілі спыніцца.
– Ты што, браце, надумаў? Які развод – звар’яцеў, ці што? Думаеш, іншая жанчына лепшай, раднейшай будзе, чым жонка? Думаеш, нехта лепш пра цябе клапаціцца стане? Гэта яна цяпер ад злосці і крыўды носіцца як кіпенем абвараная, а на самой справе яна ж харошая жанчына. Сапраўдная. І цябе любіць. А ты – яе… Я ж бачу, пра гэта гаварыць не трэба – вочы ўсё скажуць. Дзеці ў вас. Ты пра іх падумаў? Казалі старыя людзі: дай бог адным кавалкам падавіцца… Не ламай жыццё ні сабе, ні ёй, ні сынам. Не паўтарай маіх памылак! Хочаш ведаць, што я натварыў, за што цяпер расплачваюся? Чаму цяпер хаджу жанатым бабылём і толькі каля вас душой адаграюся? То слухай…
…Так і прастаяла Валя ў той вечар за дзвярыма гадзіну ці болей, баючыся зварухнуцца, каб не выдаць сябе і не перарваць, не спалошыць выпакутаваную споведзь Пятровіча…
..Першае каханне ўварвалася ў яго жыццё, калі ўжо атрымаў позву ў ваенкамат. Раней ён не звяртаў увагі на суседскую цыбатую Зінку. Ды неяк у клубе яна, чырванеючы, запрасіла Аляксея на белы танец. І ўсё – прапаў хлопец! Ямачкі на шчоках, заўсёды затуманеныя таямнічай павалокай вочы… Ён не мог ні спаць, ні есці, хацеў зранку да вечара трымаць Зіну за руку, глядзець у гэтыя затуманеныя вочы, адчуваць цяпло яе дрыготкіх плячэй.
– Будзеш чакаць мяне з арміі? – ледзь не штохвіліны перапытваў ён Зіну.
– Канешне, дурненькі, – усміхалася яна ў адказ. – Я ж цябе кахаю…
Зіна чакала два гады. Але Лёшу забралі ў марфлот, на тры. Іх агульны сябар, Пецька, які прызваўся ў адзін дзень з Аляксеем, але трапіў у танкавыя войскі, вярнуўся раней… Калі да дэмабілізацыі заставалася паўгода, ад яго прыйшло пісьмо «Лёша, не крыўдуй на нас… Я кахаю Зіну. І, як высветлілася, яна мяне таксама. Сэрцу не загадаеш… Прабач, сябар!»
Прабачыў Аляксей ці не, але дахаты не паехаў. Ды ніхто яго ў роднай вёсцы і не чакаў: гадаваўся хлопец без бацькі, а маці памерла неўзабаве пасля таго, як яго забралі ў войска. Пісала цётка Дуня, прасіла прыязджаць, клікалі сябры, але шчымела балючая рана ад двайной здрады каханай і сябра. Яшчэ да дэмабілізацыі падаў дакументы ў ваенна-марское вучылішча: прыязджалі адтуль «сваты», абяцалі залатыя горы. Паступіў лёгка, вучыўся без асаблівага старання, але і без праблем. На апошнім курсе ажаніўся, у далёкі гарнізон паехаў з маладой жонкай. Там у іх адзін за другім нарадзіліся дачка і сын… Жылі, час ад часу злёгку перасварваючыся ранкам ці ўвечары і палка прыміраючыся ноччу. Дзеці раслі, ён памалу рухаўся па кар’ернай лесвіцы… Пра Зінку з Пецем амаль забыўся.
***
Прайшло гадоў дзесяць, калі цётка Дуня напісала, што крыж на матчынай магіле зусім згніў, яна адзіная на могілках стаіць без абгародкі… Аляксею стала сорамна: маці гадавала яго адна, не дасыпала, не даядала, а ён нават магілу яе ў парадак не прывёў, яму, ці бачыце, не хочацца сустракацца з першым каханнем. Падумаеш, Зінка! У яго жонка. І дзеці…
У чарговы адпачынак Аляксей сабраўся на радзіму. Сям’ю не браў: дачка яшчэ малая, ды і хацінка ў цёткі Дуні маленькая, дзе там ім чатыром размясціцца… А мо, таму, што ведаў: у вёсцы ён абавязкова сустрэне Зіну… І не хацеў, каб тую сустрэчу бачыла Таня…
…Яны спаткаліся ў першы ж дзень. Аляксей вяртаўся з могілак, ішоў праз жытняе поле па сцежцы – напрасткі было бліжэй. Хоць і заворвалі яе кожную вясну, вяскоўцы ўсё адно да Радуніцы пратоптвалі ў пасевах вузкую, як прайсці, стужку.
Зіна ішла насустрач – у паркалёвай квяцістай сукенцы, накінутай на плечы хусцінцы, валасы колеру спелага жыта рассыпаліся па плячах… На сцежцы было не размінуцца, камусьці трэба было збочыць у жыта. Ён спыніўся. Спынілася і Зіна. Глядзела на яго, не міргаючы, тымі ж сінімі вачыма з павалокай, ад якой туманіўся розум…
– Прыехаў, – яна першай парушыла маўчанне. – Нарэшце… Я чакала!
Крыўда, якая, здавалася, ужо забылася, накрыла з галавой.
– Я заўважыў, – адказаў ён з’едліва.
– Ты… Ты нічога не ведаеш… – хутка, задыхаючыся, нібыта баючыся не паспець, стала гаварыць Зіна. – Ты думаеш, мне лёгка было? Вы ж там, у войску, – адны хлопцы, ніякіх спакус. А тут… То вяселле, то провады, то танцы.. І ўсе пасміхаюцца: «Ой, салдата яна чакае, паглядзіце на яе – гераіня! Пабачым, што ты скажаш, калі ён з маладой жонкай вернецца, як Сашка Матрунчын! А тут Пецька вярнуўся… Ён быў адзіны, з кім я магла пагаварыць пра цябе, пайсці на танцы, не баючыся размоў, – гэта ж твой сябар! Аднойчы мы былі разам на вяселлі, шаферамі. Цалавацца прымусілі за сталом – нібыта жартам. А я, як цябе праводзіла, ні з кім ні разочку не пацалавалася! Павер, праўду кажу! Аж галава закружылася ад таго пацалунка... Ці ад шампанскага? Пасля, калі ён праводзіў мяне дахаты, зноў пацалаваў каля веснічак. Ну і… Я сама не разумею, як усё здарылася! А калі даведалася, што цяжарная… Ну што было рабіць? Цябе з арміі з пузам сустракаць? Пецька сказаў: я сам ўсё Алёшу напішу, ён зразумее. Так вось… Сталі жыць… Дачушка нарадзілася, Танюшка. Потым яшчэ адна, Марынка… Ты не ехаў… Пеця співаўся.. Утапіўся неяк па п’янцы ў возеры, табе ж, мусіць, цётка Дуня пісала. Але я не таму чакала, калі ты прыедзеш… Хацела, каб без жонкі, каб пагаварыць… Я знарок цябе стрэла тут, бачыла, што на могілкі пайшоў. Так, я вінаватая. Але хачу, каб ты ведаў: цябе кахаю. Заўсёды кахала. А Пецька – гэта так… Памылка маладосці…
– Але ж я…
Аляксей хацеў сказаць, што жанаты, што ў яго таксама двое дзяцей, але Зіна закрыла яму рот прагным пацалункам:
– Маўчы… Маўчы… – шаптала яна, прагна цалуючы. – Потым… Потым усё раскажаш. А зараз я хачу напіцца цябе, насыціцца табой. Якая дурніца была, што тады, перад арміяй, не аддалася табе – тады б ты быў мой, і ніякі Пецька б не перашкодзіў. Я хачу цябе! Аднаго цябе, больш мне ніхто не патрэбен, – Зіна цягнула хлопца, які ўжо не меў сіл супраціўляцца, падалей у толькі што закаласіўшаеся жыта…
– Зіна, у мяне жонка і дзеці, – сказаў Аляксей, калі яны ляжалі на выкачанай прагнымі целамі ў жыце лагчыне і глядзелі ў высокае неба, па якім плылі рэдкія карункавыя аблачынкі.
– Я ведаю, – Зіна сарвала травінку і стала яго казытаць. – Цётка Дуня ўсім расказвала, які ты харошы, якая ў цябе жонка цудоўная і дзеці прыгожыя, картачкі паказвала… А ты ўсё роўна мяне любіш! – засмяялася яна смехам, які паралізоўваў яго рухі, думкі, словы.
– Адкуль ты ведаеш? – паспрабаваў Аляксей супраціўляцца.
– Мо, скажаш, што не? – Зіна зноў прагна, да болю, упілася вуснамі ў яго рот, не даючы прамовіць і слова.
…У той прыезд Аляксей не паставіў помнік па маці, як збіраўся: увесь адпачынак не вылазіў з Зінінай хаты – дзяцей яна выправіла да маці. А з адпачынку ў Севастопаль, дзе ён служыў, яны паляцелі ўдваіх. Дачок Зіна пакінула з бабуляй – да таго часу, пакуль уладкуюцца на новым месцы. Цётка Дуня галасіла, праклінала верціхвостку Зінку, вяскоўцы асуджальна ківалі галовамі – Аляксею было ўсё роўна: у яе абдымках ён забываўся пра ўсё і пра ўсіх і хацеў аднаго: каб гэта ніколі не заканчвалася!
У Севастопалі яны знялі кватэру. Ён выйшаў на службу і толькі праз месяц рашыўся прыйсці да жонкі.
Таня кінулася насустрач:
– Лёша, што здарылася? Дзе ты быў так доўга? Абяцаў вярнуцца праз два тыдні, а ўжо другі месяц пайшоў. Мне казалі, што бачылі цябе ў горадзе, але ж, напэўна, памыліліся, праўда?
– Таня, прабач мяне, – амаль бязгучна выдыхнуў Аляксей. – Я падаў на развод...
– Што? Які развод? Чаму? Што здарылася? Ты, пэўна, жартуеш?
– Не, не жартую… Там, у вёсцы, я сустрэў сваё першае каханне. І зразумеў, што яно нікуды не падзелася. Што ўсё гэтак жа, а можа, нават больш люблю гэтую жанчыну. Прабач…
– А я? А дзеці? – у знямозе апусцілася на зэдлік жонка. – Як нам жыць?
– Дзяцей не кіну. Буду дапамагаць…
– А як жа я? – не чуючы яго слоў, хісталася і бясконца паўтарала Таня. – А дзеці?.. А я?.. А дзеці?..
Каб не бачыць гэтага, не тлумачыць нічога малым, якія вось-вось павінны былі вярнуцца з вуліцы, Аляксей паклаў на стол грошы і выйшаў з кватэры. «Усё ўсталюецца, – суцяшаў ён сябе. – Усё будзе добра. Таня супакоіцца. З дзецьмі я пагавару пазней. Галоўнае – я шчаслівы, як ніколі ў жыцці! Я маю права на шчасце…»
Нічога не ўсталявалася. Таня так і не апрытомнела ад яго здрады: налажыла на сябе рукі.
Дзяцей давялося забраць да сябе. Адносіны з Зінай у іх не злажыліся з першага дня: ні Наташа, ні Алік не маглі дараваць мачысе, здрады бацькі і смерці маці.
Ды і Зіна не вельмі старалася наладзіць гэтыя адносіны. Гром-баба, якая прывыкла ісці па галовах, каб дамагчыся свайго, яна ні з кім не цырымонілася – ні з суседзямі, ні з яго сябрамі-саслужыўцамі, якіх хуценька адвадзіла ад дома. А ўжо тым больш – з чужымі децьмі! Увесь час папракала мужа – яны распісаліся адразу пасля смерці Тані, што не можа забраць сваіх дачок і яны, бедныя, гадуюцца ў вёсцы ў бабулі, а ягоныя дзеці ходзяць у лепшую школу, апранаюцца, як лялькі, толькі нічога не цэняць, няўдзячныя, ваўчанятамі пазіраюць. Пры нагодзе і без яе старалася ўкалоць малых як мага больш балюча: папракнуць, высмеяць, паўшчуваць. Аляксей падазраваў, што калі ён на службе, то малым перападае і кухталёў. Алік, які першым убачыў маці ў пятлі, стаў ноччу мачыцца. Зіна дэманстратыўна развешвала ранкам у двары мокрыя прасціны з адпаведнымі каментарыямі – каб чулі і бачылі суседзі, пакуль Аляксей не прыкрыкнуў на яе. Пра гэта ён потым моцна пашкадаваў, бо быў на цэлы месяц адлучаны ад сямейнага ложка і начаваў у прыхожцы на вузкай канапе.
Старэйшая Наташа спрабавала даць мачысе адпор, абараніць браціка. Але што магло зрабіць дзіця? Закончыўшы сяк-так восем класаў, дзяўчына паступіла ў тэхнікум і з’ехала ў іншы горад. Бацька рэгулярна пасылаў ёй грошы, але дахаты дачка не прыязджала. А калі закончыла вучыцца і ўладкавалася на работу, яго пераводы сталі варочацца назад.
Забіты, запалоханы Алік звязаўся з дваровай шпаной, хутка навучыўся піць, курыць і яшчэ па малалецтве трапіў спачатку ў спецвучылішча, а затым і ў калонію.
– Во якія твае дзеткі! – кожны вечар заводзіла адну і тую ж песню Зіна. – Паскуды няўдзячныя! Што адна, што другі – усе ў мамачку, псіхі ненармальныя! А ты толькі грошы на іх траціш! А мае дочкі…
– Тваім дочкам я пасылаю, мо, утрая больш, чым даю сваім! – апраўдваўся Аляксей.
– У маіх ты ўкраў самае дарагое – маці! З-за тваіх дзяцей я не магу Танечку і Марынку забраць сюды, даць ім паўнацэннае выхаванне. І бацькі яны не ведаюць! З бабуляй таўкуцца, як сіроты. А ў тваіх – поўная сям’я. А ім усё не так! Не, я не магу тут жыць! Паехалі дахаты… Твае падшыванцы мяне даканаюць.
Камень ваду точыць. Аляксей, ледзь дачакаўшыся выслугі, падаў рапарт аб звальненні. Зіна прымусіла яго прадаць кватэру. Каму яе пакідаць? Не сыну ж, што сядзіць у турме! А дачка недзе працуе, дах над галавой мае. Раз такая грошы вяртае, значыць, мае за што жыць. Не прападзе!
Ужо калі ён уладкоўваў апошнія справы перад ад’ездам на радзіму, прыйшло пісьмо ад Наташынай сяброўкі. Незнаёмая дзяўчына тайком ад дачкі – тая не дазваляла – паведамляла, што Наташы цяпер вельмі цяжка: нарадзіла двайнят, бацька дзяцей кінуў яе перад самымі родамі, у яе ні грошай, ні жытла.
– Во якая верціхвостка, – крычала Зіна. – І што, мо, цяпер кватэру ёй аддасі? Дулю! А мы дзе будзем жыць? Пад плотам? Не ўздумай!
Аляксей сабраў дачцэ пасылку: сёе-тое малым, у каробку з цацкамі засунуў грошы. Праз тыдзень пасылка вярнулася нераспакаванай, а ўслед прыйшло пісьмо. «Некалі я любіла цябе больш за жыццё, – пісала Наташа. – Але ты разбурыў не толькі маю любоў, але і маё жыццё! З-за цябе загінула мама. З-за цябе і тваёй жонкі трапіў у турму Алік. Ты здрадзіў не толькі маме, але і нам, ты выракся нас, прамяняў на ведзьму, якая ператварыла наша жыццё ў пекла. Лепш бы ты аддаў нас у дзіцячы дом! І цяпер ты хочаш адкупіцца гэтымі падачкамі? Не трэба! Не было ў мяне бацькі – хай не будзе ў маіх дзяцей дзеда. Але і ты ведай, што ў цябе няма ні дзяцей, ні ўнукаў».
Прачытаўшы гэты жорсткі прысуд дачкі, Аляксей адчуў такі безнадзейны адчай, такую адзіноту і цяжар на душы, як было толькі аднойчы – калі памерла мама. Ён глядзеў на Зіну, якая распакоўвала вернутую пасылку, напаўголаса прымяркоўваючы, каму і за якую цану прадаць дзіцячыя кофтачкі, шапачкі, касцюмчыкі – і не мог зразумець: няўжо гэтая сварлівая сквапная баба – тая самая жанчына, якую ён так адчайна, да беспамяцтва любіў, з-за якой кінуў жонку і асіраціў дзяцей?
Тады ён яшчэ спадзяваўся, што час залечыць гэтую рану і калі не каханне, то спакой і лад вернуцца ў сям’ю. Але не – адзінота, якая пасялілася ў сэрцы, больш яго не пакідала… Чужыя дзеці не сталі роднымі ні яму, ні нават сваёй маці: дзяўчынкі любілі і шкадавалі толькі бабулю, якая іх выгадавала, ад яго ж патрабавалі толькі грошай, прывыклі да штомесячных шчодрых пераводаў.
Але на новым месцы жыццё не ладзілася. Праца, якую ён знайшоў пасля дэмабілізацыі, не давала такіх грошай, да якіх прывыклі і якіх чакалі Зіна і яе дочкі. У калектыве, што складваўся гадамі, не хацелі прызнаваць сваім чужака. На радзіме, якая за гэты час стала чужой, цяжка было знайсці хавайку для душы – сяброў, аднадумцаў, паплечнікаў. Адпускаўся ён толькі на рыбалцы ці ў лесе, збіраючы грыбы. Там і пазнаёміўся з Андрэем, а пазней – і з яго жонкай.
«Жывуць жа людзі! – з добрай зайздрасцю глядзеў на іх Аляксей. – Аказваецца, можна быць шчаслівым – і не разумець гэтага. Напэўна, гэтак жа, у спакоі і пяшчоце, у клопаце, побач з дзецьмі і ўнукамі, мог бы дажываць старасць і я… Калі б некалі на жытняй сцяжынцы не сустрэў Зіну…»
…Калі Аляксей цяжка захварэў, у бальніцы яго праведвалі толькі Андрэй з Валяй. Зіна была занятая: шукала варыянты абмену дома «ў гэтай правінцыі» на сталічнае жытло. На шчасце, Аляксей памёр раней, чым знайшоўся падыходзячы – яму не давялося зноў зрывацца з наседжанага месца і ехаць у невядомасць, ведаючы, што дні яго злічаныя…
Зіна пакінула іх горад праз тыдзень пасля пахавання Аляксея. Праз год паставіла па мужу сціплы помнік. І на тым палічыла свой абавязак выкананым. У яе было шмат іншых спраў і захапленняў.
Дочкі яе не прыходзілі на магілу айчыма нават у памінальныя дні – на Радуніцу, Дзяды. Навошта? Ён жа не бацька ім. Зрэшты, у яго ёсць свае дзеці!
І адзіным чалавекам, якому балела душа за тое, ці гарыць лампадка ў свята на магілцы Аляксея Пятровіча і ці абарваная трава каля яго помніка, была яго колішняя суседка…
Фота з інтэрнэту.
