Сам худ, а галава з пуд
10:33 / 11.07.2025
Бязмен
Таццяна Бразевіч успамінае, што некалі маці і бабуля хадзілі на базар са сваім бязменам, каб пераправяраць вагу набытых тавараў, найперш прадуктаў. І мера гэта была зусім не лішняй, бо на кірмашы, як вядома, двое хітрых: адзін хоча даражэй прадаць, а другі – дзешавей купіць.
Рэгіна Дрэма расказала, што ў яе дзяцінстве бязменам карысталіся вясковыя жанчыны, калі пазычалі адна ў адной хлеб. Боханы ў розных гаспадынь былі неаднолькавыя, і, каб дакладна ведаць, колькі пазычыў і колькі трэба аддаць, узважвалі хлеб (а таксама збожжа, муку, соль і ўсё астатняе) бязменам.
А яшчэ Рэгіна ў дзяцінстве з дапамогай гэтай прылады вызначала вагу… ката! Садзіла яго ў торбачку, а каб хатні гадаванец не ўцякаў, клала туды які-небудзь прысмак і ўзважвала жывы «тавар». Працэс кату так спадабаўся (вядома ж, найперш пачастунак), што ён, па словах жанчыны, убачыўшы ў яе руках бязмен, сам залазіў у торбачку.
Многія з удзельнікаў конкурсу падрабязна расказалі, як дзейнічае бязмен. Тут выкарыстоўваецца прынцып рычага. На стрыжань, найчасцей металічны, наносіцца шкала, адзнакі на якой пазначаюцца кружкамі ці кропкамі. З аднаго боку стрыжня – крук, на які падвешваецца груз, з другога – цяжкая балдавешка. Вагу вызначалі выключна ў фунтах (адзін фунт складае прыкладна паўкілаграма, калі дакладна, то 453 грамы). Максімальна можна было ўзважыць 20 фунтаў. На крук падвешваўся груз, на бязмен надзявалася пятля – яна перамяшчалася па шкале, пакуль цяжкая балдавешка не ўраўнаважвалася з грузам на кручку. Па бліжэйшай да кропкі балансіроўкі адзнацы і вызначалася вага.
Таццяна Лавыш нават згледзела, што на здымку – латунны бязмен: латунь для яго вырабу выбіралі з-за трываласці металу, зробленага са сплаву медзі і цынку, яго даўгавечнасці і ўстойлівасці да карозіі, а яшчэ з-за прыгажосці: з гадамі латунь пакрываецца не іржой, а прыгожай пацінай.
Таццяна Бразевіч правяла цэлы экскурс у гісторыю бязмена. Яна расказала, што самыя першыя, прымітыўныя, выкарыстоўваліся ў Расійскай імперыі з ХІІІ стагоддзя. Называліся яны пудамі і рабіліся цалкам з дрэва, а рыскамі, адзнакамі вагі, служылі ўбітыя ў патрэбных месцах цвікі. Пазней слова «пуд» стала вызначаць меру вагі, роўную 16-ці кілаграмам, а бязмен набыў сваю гістарычную назву. У Расіі цэлыя тэрыторыі вызначаліся тым, што кавалі і сталяры там выраблялі адмысловыя бязмены – у прыватнасці, такімі майстрамі славілася Калужская губернія.
Тым не менш, у 1797 годзе бязмены ў Расійскай імперыі забаранілі з-за недакладнасці вымярэнняў: пагрэшнасць часам дасягала паловы фунта. Але сяляне ці то не ведалі пра тую забарону, ці то не звярталі ўвагі на такія «дробязі», карысталіся бязменамі яшчэ і ў ХХ стагоддзі, пра што сведчаць успаміны нашых канкурсантаў старэйшага ўзросту.
Да таго ж у бязмена была і яшчэ адна немалаважная функцыя, пра якую нагадала ўсё тая ж Таццяна Бразевіч: пры нападзенні ліхога чалавека ці з’яўленні злодзея бязмен мог паслужыць важкім у прамым сэнсе слова сродкам абароны.
Таццяна Бразевіч прывяла ў сваім адказе на конкурснае заданне прыказкі і прымаўкі, прысвечаныя бязмену. Вось толькі адна з іх: «Хлеб-соль вадзіць – не з бязменам хадзіць» (маецца на ўвазе, што расціць хлеб нашмат цяжэй, чым прадаваць яго). А дасланую ёй загадку, думаецца, адгадае кожны, хто прачытаў гэты матэрыял: «Сам худы, а галава з пуд».
Цікава аформіла свой адказ Аляксандра Працута. А галоўнае – ён дакладны і шматгранны!
