Круглы стол: што яднае беларускае грамадства?
11:00 / 16.09.2023
Напярэдадні знамянальнага дня за круглым сталом у рэдакцыі абмеркавалі гістарычныя аспекты гэтага свята, сучасныя рэаліі і перспектывы народнага адзінства Генадзь Бычко, намеснік старшыні райвыканкама; Віталь Лянкевіч, гісторык, ветэран педагагічнай працы; Сяргей Шэін, гісторык, ветэран камсамольскага руху на Астравеччыне; Павел Маркун, настаўнік гісторыі СШ №2 Астраўца; Аксана Кіндзер, метадыст вучэбна-метадычнага кабінета раённага аддзела адукацыі, настаўнік беларускай мовы і літаратуры; Аня Вянгроўская, вучаніца 10 класа СШ №2 Астраўца. Мадэратарам стала карэспандэнт «Астравецкай праўды» Ніна Рыбік.
Ніна Рыбік:
– Дзень народнага адзінства – свята ў нашым календары новае. Але што за дзень 17 верасня, ведаюць усе, хто хоць крыху знаёмы з гісторыяй Беларусі. То чаму ж менавіта цяпер вырашана надаць яму асаблівае, дзяржаўна-святочнае, адценне? Чаму раней яго хоць і не замоўчвалі, але не святкавалі так шырока? І чаму менавіта гэты дзень абраны сімвалам народнага адзінства Беларусі?
Сяргей Шэін:
– Адказ, мне здаецца, відавочны, і ён утрымліваецца ў вашым пытанні: таму, што пасля 2020 года трэба было шукаць сімвалы, падзеі, блізкія ўсяму беларускаму народу. І лепшай даты, чым 17 верасня, калі ў 1939 годзе аб’ядналіся дзве часткі Беларусі – Заходняя і Усходняя, прыдумаць цяжка.
Ёсць у вызначэнні даты гэтага свята і пэўны міжнародны аспект. Наша суседка Польшча актыўна падтрымала пратэсты, якія ўзніклі ў Беларусі пасля прэзідэнцкіх выбараў, гасцінна прымала ў сябе нашых, як мы гаворым, беглых. Суседзі зноў пачалі з негатыўным адценнем успамінаць 1939 год, перакручваючы гістарычныя факты, называць сваімі беларускія землі… І патрэбна было расставіць кропкі над «і», устанавіць свята, якое яднала б усіх беларусаў.
Павел Маркун:
– Будзем называць рэчы сваімі імёнамі: 2020 год раздзяліў пэўную частку нашага грамадства на «сваіх і чужых». Пасля апошніх прэзідэнцкіх выбараў з’явіліся людзі, якія думаюць інакш і хочуць, каб іх думка стала дамінуючай. Дзякуючы інтэрнэту ў маладых людзей з’явілася магчымасць узвысіцца, сабраць вакол сябе пэўную колькасць прыхільнікаў. І спатрэбілася ідэя, дата, свята, якое аб’яднала б усіх, каму дарагая Беларусь, каб наша краіна засталася адзінай дзяржавай са сваім народам, нацыянальнай ідэяй, ідэалогіяй, шляхам развіцця. Таму здаўна вядомай даце быў нададзены статус дзяржаўнага свята. Выбар, мне здаецца, удалы: ёсць гістарычны аспект, вуліцы і плошчы, названыя ў гонар 17 верасня, у горадзе і вёсках яшчэ жывуць бабулі і дзядулі, якія помняць, што адбывалася ў гэты дзень і пасля яго, могуць параўнаць тагачасную Беларусь і сучасную і расказаць пра гэта нашчадкам.
Генадзь Бычко:
– Чаму менавіта цяпер такая ўвага да 17 верасня 1939 года? Адказ, мне здаецца, відавочны. Мы і раней не забывалі гэтую дату: практычна ва ўсіх гарадах Гродзеншчыны, акрамя, напэўна, толькі Астраўца і Смаргоні, ёсць вуліцы і плошчы, названыя ў гонар гэтай даты ў гісторыі Беларусі. Але раней, у часы Савецкага Саюза, і пазней, калі ў незалежнай Беларусі былі добрасуседскія адносіны з Польшчай, існавала палітыка замоўчвання пэўных гістарычных момантаў. Краіны Варшаўскага дагавору, сацыялістычнага лагера – нашы сябры і паплечнікі, і мы талерантна «прызабыліся», што падчас Другой сусветнай вайны салдаты з гэтых краін, хто раней, хто пазней, прыйшлі на нашу тэрыторыю ў складзе гітлераўскіх войскаў. Неяк няёмка нагадваць сябрам пра такія рэчы, пра 17 верасня, і мы сарамліва замоўчвалі гэтую дату. Але ў 2020 годзе, як вы памятаеце, міжнародныя адносіны абвастрыліся. Польшча – хачу падкрэсліць: не народ гэтай краіны, а яе кіраўніцтва, бо беларус, паляк, украінец, рускі і сёння мірна пагавораць на любыя тэмы – яскрава прадэманстравала свае імперскія амбіцыі. Вы ж, мусіць, памятаеце міжнародны канфлікт, які адбыўся ў чэрвені 20-га года напярэдадні прэзідэнцкіх выбараў у адной з брэсцкіх школ з польскай мовай навучання, калі з’явіўся здымак польскага консула з вучнямі і настаўнікамі на фоне карты, дзе тэрыторыя Заходняй Беларусі, Брэсцкая і Гродзенская вобласці, пазначана як польская. Разгарэўся скандал, консула папрасілі пакінуць нашу краіну.
Пасля 20-га года імперскія «наезды» Польшчы на Беларусь узмацніліся. То чаму мы ў гэтай сітуацыі павінны замоўчваць сваю гісторыю і назіраць, як суседзі разяўляюць рот на кавалак нашай зямлі? Нам таксама ёсць што сказаць з гэтай нагоды!
Сяргей Шэін:
– Калі ў 1920 годзе Чырвоная армія пачала давіць палякаў і імкліва прасоўвацца на захад, міністр замежных спраў Англіі Керзон у якасці кампрамісу – які, дарэчы, савецкая Расія не прыняла – прапанаваў устанавіць паміж Польшчай і Савецкай Расіяй дэмаркацыйную лінію, якую пазней назвалі лініяй Керзона. Гэта была спроба знайсці кампраміс, які б задаволіў абодва бакі, і спыніць баявыя дзеянні.
Генадзь Бычко:
– І гэтая лінія Керзона, наколькі мне вядома, праходзіць практычна па сённяшняй Дзяржаўнай мяжы Рэспублікі Беларусь з Польшчай, за тым выключэннем, што Беласточчына, у адпаведнасці з ёй, павінна быць беларускай. І гэта не наша прыдумка, а сведчанне заходніх, у прыватнасці, англійскіх палітыкаў і гісторыкаў, на аўтарытэт якіх так любіць спасылацца Польшча.
Аксана Кіндзер:
– Калі вярнуцца да Дня народнага адзінства, то, на маю думку, такое свята патрэбна кожнай краіне і, наколькі мне вядома, яно існуе ў некаторых нашых суседзяў. У прыватнасці, у Расіі яно адзначаецца 4 лістапада, які нават аб’яўлены выхадным.
Аня Вянгроўская:
– Прызнаюся: я не вельмі падкаваная ў пытаннях гісторыі. Але лічу, што для народа любой краіны важна адзінства і, адпаведна, патрэбна такое свята.
– Сёння мы шмат гаварылі пра гісторыю, узгадвалі 1939 год. Што за гэты час, амаль за 80 гадоў, што Беларусь стала адзінай, калі выключыць час ваеннага ліхалецця, нам удалося зрабіць, чаго дасягнуць, а чаго, магчыма, не? У які бок краіне і народу трэба рухацца цяпер, да чаго імкнуцца?
Генадзь Бычко:
– Памятаеце вядомы верш Янкі Купалы «А хто там ідзе?», дзе ў беларусаў, што ідуць у «агромністай такой грамадзе», пытаюць, «чаго ж захацелася ім, пагарджаемым век, сляпым, глухім?» У паэта адказ: людзьмі звацца. А мне хочацца крыху перафразіраваць класіка: яшчэ і беларусамі звацца. Бо не зваліся нашы продкі беларусамі пры панскай Польшчы. Усе мае дзяды-прадзеды паходзяць з Баранавіцкага і Карэліцкага раёнаў – гэта самы акрайчык польскіх «усходніх крэсаў». Там спрадвеку жылі праваслаўныя беларусы. Бабуля расказвала мне, тады яшчэ малому падшыванцу, як «за польскім часам» праводзілася палітыка, як сёння б сказалі вучоныя гісторыкі, паланізацыі – хоць слоў такіх, яна вядома ж, не ведала. Мясцовае насельніцтва і бізуном, і пернікам прывучалі да думкі, што яны – палякі і католікі. Школы былі толькі польскія, праваслаўныя храмы зачынялі…
Яркі прыклад генацыду беларускага насельніцтва, калі ў 1945 годзе на тэрыторыі Польшчы, на Беласточчыне, сумна вядомы Рамуальд Райс, ён жа Буры, выразаў беларусаў толькі з-за нацыянальнай прыналежнасці.
Таму, мне здаецца, галоўнае дасягненне ўз’яднання Заходняй і Усходняй Беларусі – тое, што ўсе нашы суайчыннікі змаглі нарэшце звацца людзьмі і з гонарам называць сябе беларусамі.
І ёсць яшчэ агульная справа, якая яднае наш народ, – перамога над фашызмам. Гэта важная старонка нашай агульнай гісторыі. Заходнія рубяжы нашай краіны першымі прынялі на сябе ўдар гітлераўскай армады, і гераізм абаронцаў Брэсцкай крэпасці – прыклад мужнасці і стойкасці не толькі Брэсцкай вобласці і нават не адной Беларусі.
Віталь Лянкевіч:
– Да 1939 года на тэрыторыі сённяшняй Астравеччыны не было ніводнай дзяржаўнай беларускай школы, калі не лічыць амаль што падпольных прыватных школак, якія адкрываў на Клюшчаншчыне ксёндз Канстанцін Стэповіч, больш вядомы як Казімір Сваяк. Было пабудавана некалькі так званых школ Пілсудскага ў мястэчку Гудагай, Кямелішках, Клюшчанах, Варнянах, Бабраўніках, але ўсе яны былі польскімі. Польскую школу ў мястэчку Гудагай заканчваў і мой бацька Іван Рафаілавіч. А калі я пытаў яго, як размаўлялі дома, адказваў: па-просту, гэта значыць, на трасянцы. Толькі калі прыходзілі «жандовыя» – дзяржаўныя, «казённыя» людзі – пераходзілі на польскую мову.
Сяргей Шэін:
– Займаць дзяржаўныя пасады маглі выключна палякі, беларусам пра прасоўванне па кар’ернай лесвіцы нельга было і марыць.
Павел Маркун:
– Я лічу, што галоўнае дасягненне Беларусі – тое, што мы сталі дзяржавай, якую ведаюць і з якой лічацца ва ўсім свеце. Хто б што ні гаварыў, але наша краіна – адна з заснавальніц Арганізацыі Аб’яднаных Нацый. Мы выйшлі на міжнародную арэну не ў 91-м годзе і не ў 94-м, а яшчэ ў 1945-м. Нас прынялі ў міжнародную сям’ю, успрымалі як самастойную дзяржаву, хоць мы і былі адной з рэспублік Савецкага Саюза. Нашы спартсмены, навукоўцы, дзеячы культуры, пісьменнікі заяўлялі пра сябе як беларусы і пра нашу рэспубліку, пазней – незалежную краіну ведалі ва ўсім свеце. Да 1939 года ў нас, па сутнасці, не было сваёй літаратуры. І хто ведае, ці былі б у нас сёння нашы народныя песняры Купала і Колас, калі б не 17 верасня 1939 года; ці змаглі б яны пісаць і выдавацца па-беларуску; ці чыталі б сёння іх таленавітыя творы ўсе – ад старога да малога.
Хто б што ні гаварыў пра савецкае мінулае, пра тагачасную ідэалогію – яна ва ўсім Савецкім Саюзе была аднолькавай, станаўленне нацыянальнай літаратуры, культуры, спорту адбылося менавіта тады. А пачынаючы з 1991 года яна ўвогуле на ўздыме.
– Хачу трохі паспрачацца з Паўлам Яўгенавічам адносна кінутага ім каменьчыка ў агарод Савецкага Саюза. Так, не ўсё ў тыя часы было ідэальна, нешта можна і трэба крытыкаваць, у прыватнасці, прымусовую калектывізацыю і іншыя перагібы. Але не ўсё там было дрэнна. Трэба памятаць, што ў тыя гады Беларусь, якая да таго была адсталай аграрнай часткай краіны, стала зборачным цэхам Савецкага Саюза. Мы працавалі на ўсю вялікую краіну. Можна ўзгадаць трактарны завод, МАЗ, БелАЗ, у нашай Гродзенскай вобласці – магутны гігант «Азот», «Лідалакафарба» – прадукцыю гэтых прадпрыемстваў не толькі ведалі ва ўсіх рэспубліках Савецкага Саюза, але і пастаўлялі на экспарт.
Я не хаваю, што з’яўляюся прыхільнікам камуністычных ідэй. Так, гэты строй утапічны, наўрад ці можна насамрэч пабудаваць камунізм нават у адной асобна ўзятай краіне, але гэта – ідэал развіцця грамадства, калі чалавек чалавеку брат, ад кожнага па здольнасцях кожнаму – па патрэбе.
Сяргей Шэін:
– Зразумела, што мы так ці інакш ішлі ў пелетоне агульнай сацыяльнай і эканамічнай палітыкі і ідэалогіі дзяржавы, у склад якой уваходзілі, – Савецкага Саюза. Але з моманту ўтварэння суверэннай Беларусі, калі Прэзідэнту трэба было прымаць самастойныя рашэнні па многіх важнейшых унутраных і міжнародных пытаннях, і мы ўбачылі цвёрдую жалезную стратэгію кіраўніка дзяржавы, мы сталі насамрэч самастойнымі. Нават у тых пытаннях, дзе Расія пачынала вагацца – да прыкладу, у сербскім канфлікце, Аляксандр Лукашэнка паводзіў сябе цвёрда: нягледзячы ні на чые думкі і меркаванні паляцеў у Сербію і падтрымаў брацкі народ.
– Вы мяне прабачце, але я, гаворачы маладзёжным слэнгам, моцна «гару», калі чую, што Беларусь, у прыватнасці, Заходняя Беларусь была адсталым аграрным прыдаткам. Я адразу ўспамінаю нашу гісторыю. Полацкае княства стаяла нароўні, а часам і вышэй Наўгародскага, кіеўскія князі ездзілі вучыцца ў Тураў. Перыяд Вялікага княства Літоўскага – магутнейшай дзяржавы ў Еўропе «ад мора да мора», ядром якога былі ўсё ж не літоўцы, а беларусы. Мы стварылі гэтую дзяржаву, і статут ВКЛ напісаны на старабеларускай мове.
Генадзь Бычко:
– Прабачце, што перабіваю: поўная назва гэтай дзяржавы гучала як Вялікае княства Літоўскае, Жамойцкае і Рускае…
Павел Маркун:
– Так, сапраўды, з цягам часу дадаліся і два апошнія азначэнні.
Працягваю далей. Рэч Паспалітая, дзяржава двух народаў, – што б там ні гаварылі, але беларускія землі былі асноўным складнікам гэтай дзяржавы, тэрытарыяльна нашмат больш вялікім за польскія.
Ніколі Беларусь не была адсталай! І да канца жыцця буду адстойваць сваё глыбокае перакананне, што наш народ – вялікі народ.
Віталь Лянкевіч:
– Так, з гэтым нельга не пагадзіцца. Але на той час, пра які мы сёння гаворым, у 1939 годзе, Заходняя Беларусь сапраўды была сельскагаспадарчай ускраінай Польшчы. Дзед і бацька расказвалі: калі нехта працаваў на чыгунцы, ён зямлю мог не апрацоўваць: заробку хапала, каб утрымліваць сям’ю. А вяскоўцам даводзілася шмат і цяжка працаваць, каб заплаціць падаткі і забяспечыць сябе ўсім неабходным.
Ніна Рыбік:
– Сёння мы шмат гаварылі пра кансалідуючую ролю Дня народнага адзінства. А што, на вашу думку, трэба зрабіць, каб беларускі народ сапраўды стаў адзіным?
Аксана Кіндзер:
– Народ – гэта перш за ўсё мова. Мы ж вымушаны канстатаваць: родную мову, якая з’яўляецца адной з дзяржаўных, многія беларусы сёння ўспрымаюць як замежную. Больш таго, калі нехта размаўляе на ёй, глядзяць падазрона: ці не апазіцыянер ты часам?
Як настаўнік беларускай мовы і літаратуры радуюся, што ў школьнай праграме дабавілі яшчэ адну гадзіну беларускай літаратуры; што для многіх маладых людзей становіцца стыльным, модным усё беларускае – гэта вылучае іх з натоўпу.
Канешне, у нас дзве дзяржаўныя мовы, і выбар кожнага чалавека, на якой з іх размаўляць. Але ж трэба памятаць, што нашы продкі ў пераважнай большасці сваёй паходзяць з вёсак і наш артыкуляцыйны апарат «заточаны» пад беларускую мову. Спрабуе патомны беларус гаварыць па-руску, а ў яго не атрымліваецца, і гэтыя спробы выклікаюць смех і жаль. Я, да прыкладу, шчыра прызнаюся, што не ўмею гаварыць па-руску: мне цяжка вымаўляць мяккія гукі «Р», «Ч» і іншыя.
– Агульнавядомы факт: беларуская мова аднесена да шэрагу знікаючых. Мы сёння гаворым пра Беларусь, адзінства народа, кансалідацыю грамадства – і разам з тым канстатуем, што ўсё менш людзей карыстаюцца ў паўсядзённым жыцці роднай беларускай мовай. Дык што, не стане мовы – знікне і дзяржава?
Аксана Кіндзер:
– Афіцыйна яна, мо, і будзе існаваць, але беларускую душу з мовай мы дакладна згубім. І гісторыю сваю мы з-за гэтага страчваем.
Генадзь Бычко:
– Я б не быў такім катэгарычным. Да прыкладу, у ЗША, Аўстраліі і многіх іншых краінах гавораць на англійскай мове, амаль уся Паўднёвая Амерыка – на іспанскай ці партугальскай, многія афрыканскія краіны – на французскай. І ніхто не ставіць пад сумнеў суверэннасць і незалежнасць гэтых дзяржаў.
Але, канешне, не хацелася б, каб беларускую мову напаткаў лёс родных моў карэнных народаў гэтых краін. Я не магу пахваліцца, што ведаю мову вельмі добра, тым не менш, з захапленнем чытаў «Сэрца на далоні» Івана Шамякіна, «На ростанях» Якуба Коласа, байкі Кандрата Крапівы. І хоць вывучаў і на першым часе выкладаў біялогію на рускай мове, калі ў 1993 годзе школа, дзе я працаваў, стала беларускамоўнай, даволі хутка перабудаваўся і даваў урокі па-беларуску.
Так, нельга не прызнаць, што беларуская мова – адна з самых прыгожых і мілагучных у свеце. Але дзеці мае на ёй ужо, на жаль, не размаўляюць…
Але ў пытаннях мовы вельмі важна не скаціцца да нацыяналізму. У нашай краіне спакон веку жывуць прадстаўнікі розных народаў. Калі, напрыклад, паглядзець нацыянальны склад насельніцтва Мінска канца 19 і пачатку 20 стагоддзя, то можна здзівіцца: беларусаў там менш за татараў, яўрэяў. У многіх мястэчках – маіх родных Карэлічах, Міры, Ашмянах – сітуацыя была падобнай. І калі мы станем гвалтам насаджаць беларускую мову, то можа ўзнікнуць выбуханебяспечная сітуацыя, як здарылася ў нашых суседзяў. Таму да гэтых пытанняў трэба падыходзіць вельмі асцярожна.
Павел Маркун:
– Я згодзен з Аксанай Аляксандраўнай: мы сталі менш гаварыць па-беларуску, але пры тым беларускасці ў нашых людзей, асабліва маладых, стала больш: у адзенні, упрыгожваннях, музычных перавагах і гэтак далей.
У гэтай сувязі ў мяне пытанне і прапанова да Генадзя Паўлавіча як прадстаўніка мясцовай улады. Ходзяць чуткі, што плануецца будаўніцтва новай школы ў Астраўцы. Ці можна ўявіць, хоць бы тэарэтычна, што яна можа стаць беларускамоўнай?
Генадзь Бычко:
– Тэарэтычна – так, можна ўяўляць і нават марыць пра гэта. Такое можа адбыцца пры ўмове, што бацькі пададуць дастатковую колькасць адпаведных заяў. А на практыцы, думаю, было б добра, калі б мы стварылі хоць бы асобныя беларускамоўныя класы.
Аня Вянгроўская:
– Калі вярнуцца да пытання, што трэба зрабіць, каб беларускі народ стаў адзіным, то пагаджуся з думкай Паўла Яўгенавіча і Аксаны Аляксандраўны. Кожны чалавек павінен ведаць родную мову. Дзеля гэтага трэба больш гаварыць на ёй, вывучаць нашу гісторыю. Большасць майго акружэння гаворыць на рускай мове ці на трасянцы, і я таксама заўважаю, што губляю навыкі роднай мовы. Хоць, калі пачынаюцца ўрокі беларускай мовы ці літаратуры, лёгка пераходжу на яе.
Павел Маркун:
– Калі мяне запрасілі прыняць удзел у размове за гэтым круглым сталом, доўга думаў, пра што будзем гаварыць, што я хачу сказаць, у думках нават пісаў артыкул, прыкідваў, як яго назаву. І вырашыў, што найлепшая назва для таго, што я хачу сказаць з нагоды Дня народнага адзінства: «Беларус беларусу не вораг».
Мне здаецца, што за апошнія два-тры гады ў нас узнікла вельмі шмат ворагаў, нават сярод добрых знаёмых, калег, у сваёй сям’і. Але ж да 20-га года мы цудоўна жылі, ні з кім не варагуючы. Адкуль іх столькі з’явілася цяпер?
Ніна Рыбік:
– І што, на вашу думку, трэба зрабіць, каб унутраных ворагаў у нас было як мага менш?
Віталь Лянкевіч:
– Выхоўваць моладзь у духу патрыятызму.
– Як гэта цяпер адбываецца ў Расіі. Раней, мне здаецца, суседзі адставалі ад нас у гэтых пытаннях. Я нядаўна паглядзеў канцэрт, прысвечаны 1 верасня, – і быў у захапленні. Цяпер ужо нам ёсць чаму павучыцца ў расіян.
Генадзь Бычко:
– Я бачу яшчэ адну аб’ядноўваючую сілу – гэта нашы агульнахрысціянскія каштоўнасці. І тут вялікую ролю мае кансалідуючая роля царквы. Хоць край у нас каталіцкі, усё ж большасць беларусаў – праваслаўныя. Таму на ўзроўні дзяржавы падпісаны дамоўленасці аб узаемадзеянні гэтых дзвюх магутных сіл.
І, вядома ж, павінна быць кансалідацыя паміж дзвюма асноўнымі хрысціянскімі канфесіямі, і ў гэтым царква можа адыграць сваю станоўчую ролю.
Ніна Рыбік:
– Каго і як вы будзеце віншаваць з Днём народнага адзінства?
– Найперш, вядома ж, старэйшага сына – ён нарадзіўся якраз у гэты дзень. І, да слова, ён таксама гісторык, працуе ў адной са школ Гродна.
Сяргей Шэін:
– Для мяне, карэннага гродзенца, 17 верасня – асаблівае, з дзяцінства вядомае свята. Адзначу яго разам з сябрамі-калегамі, гісторыкамі келіхам чырвонага сухога віна.
Аксана Кіндзер:
– Я павіншую – вядома ж, на роднай беларускай мове – тых, хто лічыць 17 верасня сваім святам і хто павіншуе ў гэты дзень мяне. І пажадаю, каб у нашага народа ўсё атрымалася і ён быў насамрэч адзіным цэлым, моцным і годным.
Генадзь Бычко:
– Я буду віншаваць усіх – і як чыноўнік, які займае адказную дзяржаўную пасаду, і як чалавек. Мае продкі не былі асабліва заможнымі, але і галотай, таксама не былі. Тым не менш, уз’яднанне Беларусі яны ўспрынялі як свята і віталі яго. І ў мяне няма падстаў лічыць па-іншаму..
Павел Маркун:
– Буду віншаваць усіх сваіх. А чужых у мяне няма.
