Пока живут люди - живет деревня

Зноў і зноў упэўніваюся, што населеныя пункты – як людзі. І не толькі таму, што кожны з іх, як і чалавек, мае свой лёс: нараджаецца, расце, старэе і памірае. а яшчэ і таму, што, пакуль не пазнаёмішся з горадам або вёсачкай асабіста, “твар у твар”, датуль яны для цябе – чужыя, абстрактныя. А пройдзешся вуліцай, удыхнеш паветра, “пакорміш” сляпнёў-камарыкаў – і “прарасцеш” у іх назаўсёды. І яны пусцяць свае карані ў цябе.Ннябачныя ніці існасці з’яднаюць вас успамінамі, няхай сабе і нячастымі – затое агульнымі.
Гудалі… назва-то чутая, але дзе знаходзіцца гэтая вёска, вялікая яна ці не надта, чым слаўная і хто ў ёй жыве – няшмат людзей ведае адказы на гэтыя пытанні.
Можна было б, канешне, перш чым туды кіравацца, знайсці звесткі, да прыкладу, у той жа кнізе “Памяць”… Можна, але не хочацца, бо напрошваецца яшчэ адно падабенства населенага пункта з чалавекам: “бывалыя” людзі нагавораць, расфарбуюць яго ва ўсе колеры вясёлкі, а пазнаёмішся – і не стрымаць пазяхання...
Заглянем у Гудалі без падрыхтоўкі.Няпрошаны госць горш за татарына? Магчыма... Затое ў гаспадара расходаў меней.
А афіцыйную інфармацыю здабудзем пасля…

ДАРОГА
Падарожныя інструкцыі атрыманы: у Спондах адразу за крыжам трэба звярнуць направа, а ля Жэлядскай фермы – налева…
– Відаць, праскочылі патрэбны паварот, – убачыўшы стан нейкага падабенства дарогі, вырашыў Леанід Іванавіч, рэдакцыйны вадзіцель – і пайшоў на ферму за ўдакладненнямі.
Жывёлаводы пацвердзілі: курс правільны. Г-м-м… Ды да большасці палёў дарогі лепшыя – а гэтая ж вядзе да вёскі!
– Прарвёмся! – сказаў Леанід і асцярожна націснуў на “газ”. – Бачыце, сляды легкавушкі? Нехта тут усё ж ездзіць – значыць, і мы праціснемся.
…Палявая дарога патанула ў някошаных травах – такое багацце відаў, што батанік заплакаў бы ад шчасця. Сям-там у іх гушчыні “пасуцца” чародкі кустоў. Потым выплылі дрэвы – і праглынулі перспектыву. З іх зялёных абдымкаў Гудалі выскачылі неяк нечакана – так пад няпрошаным вокам старонняга дзяўчына вызваляецца з рук каханага.
Першая хата… Другая… Трэцяя…
У дзверы якой з іх пастукацца?
ПОЎНЫ СКЛАД
Нарэшце на панадворку аднаго з дамоў бачым жанчыну. Басаногую. Быструю. З маладымі,чорнымі, як пераспелая вішня, вачыма. Спёка і рой сляпнёў толькі што прагналі яе з агарода – і расчырванелая, стомленая той радаснай стомай, якая накрывае чалавека пасля шчаслівага сузірання наступстваў зробленай ім добрай справы, яна ўсміхнулася нам насустрач адкрыта і шчыра.
– Эля… Эльжбета Баляславаўна Барадынка,– прадставілася проста. І ці то жартам, ці то ўсур’ёз дадала незразумелае: – Палова Гудалёў… І другая палова непадалёк. Пайшлі?
У сцяжынкі, па якой мы ідзём, гуллівы характар – то пакажацца, то зноў схаваецца ў траве. Не вытаптаная – значыць, ходзяць па ёй няшмат. А дом, да якога яна прыбегла, паглядвае на нас крыху насцярожана – хто гэта яшчэ тут за “горш за татарына” прыблудзіўся?
Яго гаспадыня Ванда Іванаўна Шурпіцкая дома. Блакітнавокая, разважлівая, рухаецца павольна (хутчэй за ўсё з-за хворых ног).
Жанчыны зусім розныя – і па знешнім выглядзе, і па тэмпераменце. Вось толькі галовы абедзьвюх, нягледзячы на гады, не спяшаюцца скарыцца падступаючай сівізне – яе серабро падфарбавала толькі скроні.
– Ну што? Усе ў зборы, – гаворыць Эльжбета Баляславаўна. І прачытаўшы на маім твары неразуменне сітуацыі, тлумачыць: – Вёска Гудалі ў поўным складзе. Двое нас тут усяго. Больш не засталося нікога …
– А вялікай яна і не была ніколі, – дадае Ванда Іванаўна. – Найбольш было 12 хат – за Пупкевічыхай адна стаяла, і з гэтага боку яшчэ адна… А так каб угалоўна, дык толькі 10. Затое дзяцей у кожнай хаце было – поўная печ: у Казенькі – чатыры, у Антоськавых – пяць, у Пупкевічаў пяць, у Імпалітавых, у нас – ва ўсіх па пяць… Рэдка ў каго менш было. Гэта потым навучыліся камбінаваць з дзецьмі, а мы нараджалі, колькі Бог пасылаў…
Так. Здаецца, самы час зазірнуць у даведнік.
“Гудалі – вёска ў Спондаўскім сельсавеце. У 19 ст. – дзяржаўная ўласнасць у Свянцянскім павеце Віленскай губерні. У 1872 годзе – 28 рэвізскіх душ. У 1905 годзе – 61 жыхар. У 1938 годзе – 12 двароў, 64 жыхары. У 1959-ым – 32 жыхары, у 1965-ым – 26. Па стану на 1.01.2004 года 6 двароў, 9 жыхароў”. А па стану на 20 чэрвеня 2013 года ў вёсцы засталося толькі двое.
Расказвае Ванда Іванаўна ШУРПІЦКАЯ:
– З цяжкасцю верыцца, што некалі вёска была жывой. Што хадзілі, рабілі, нерваваліся, калі нешта не атрымлівалася… Што збіраліся вечарамі “на шарачок” або па нядзелях ля Элінай хаты.
Гаманілі. Маліліся. Песні святыя пяялі. Таямнічкі мелі – мяняліся. З Вільні прыязджала сястра законная Сабіня Рамасёвая – вучыла нас новым малітвам. Потым у Жалядзях касцёл адкрылі. Эля, у якім гэта годзе? У 1990-ым? Дакладна. Якраз тады нашага Лукшу хавалі – першае пахаванне пасля адкрыцця касцёла… Як жа хораша маліўся ксёндз Павел! Малады, вясёлы. Лётаў, як на крылцах – касцёлік аднаўляў. Ужо калі на яго хто што кепскае скажа, дык яму, пэўна, язык колам стане – добры быў ксяндзулька. Хаця ў нас, калі разабрацца, усе былі добрыя. І ёсць.
…Паўміралі паціху людзі – і засталіся нарэшце ў Гудалях мы з Эляй, яе муж і Юрка Буйніцкі. Потым Юрка перабраўся ў Страчанку, і стала нас трое. Дзікавата неяк зрабілася – гэта ж падумаць: з ўсёй вёскі… Шчыра прызнаюся, крыху зайздросціла тады Элі – жыць удваіх весялей. А я, як тая бяроза ў полі: кожны ветрык – мой. Зрэшты, мне было не прывыкаць. Сіратой расла – тата, Іван Нікадзімавіч Шлыковіч, загінуў на вайне. Недзе паміж Нісай і Одэрам. Згарэў у танку. Перад вайной тата паставіў новую хату. Адзін канец паспеў дабудаваць, а другі так і застаўся. Потым, калі стала зусім туга, мама недабудаваны канец дома прадала…
Расла ў горы, а вырасла, калі людзям верыць, стройнай. Гасціла неяк у сяброўкі ў суседняй вёсцы. Выйшлі мы ў панадворак, ажно хлопец нейкі вёскай ідзе. Прывітаўся, некалькі слоў загаварыў – і пайшоў сваёй дарогай. Высокі, нічога такі сабе на пагляд. “Генрык Шурпіцкі, – сказала сяброўка. – Да дзеўкі сваёй ідзе – заляцаецца да Лісіцавай Ядзі”.
Ну Генрык – дык Генрык, да дзеўкі – дык да дзеўкі… Вярнулася дадому і думаць пра яго забылася. Ажно даходзяць неўзабаве да мяне чуткі, што “Шурпіцкавы хлапец галаву страціў па Шлыкавічанцы – не можа ні есці, ні спаць…” Па мне? Дык мы ж, лічы, і не размаўлялі… І адзін мне гэта сказаў, і другі. Нарэшце дайшло да хатніх.
– Калі ўжо так закахаўся, дык ня хай прыедзе да нас, – кажа мама. – Трэба ж раззнаёміцца: што за чалавек, якія намеры?
…Неяк у суботу вяртаемся мы з сяброўкай з лазні, чуем: бразгуны звіняць. Сваты! “Да цябе,” – кажа Броня. “Няма каму, – смяюся. – Гэта да цябе”. Ідзём, жартуем – ажно бразгуны сціхлі ля нашай хаты…
…За сталом нас з Генюсем пасадзілі побач. І так ён складна расказваў, як мы жыць будзем!
А сам спадцішка руку за крэсла прасунуў і мяне прыабняў. “Пойдзеш за мяне?” – пытаецца. Няхай бы я далікатна сказала яму: “Падумаю”. Дык не, адразу ж і ляпнула: “Пайду!” Стройны быў, да сэрца.
Да шлюбу ехалі на конях. У Казаноўшчыну. Там тады стары ксёндз жыў – прыехаў пасля вызвалення са сталінскіх лагераў. Пасяліўся ў хаце Гаравушкі. Стаў імшы адпраўляць – у хаце ці на вуліцы. Гаравушка яму дапамагала – званіла ў званочак… Імя рэдкае? Бо не імя гэта, а па-вясковаму – проста яе хата на гары стаяла. І дзяцей гэты ксяндзулька хрысціў, і шлюбы даваў, і пахаванні ладзіў. І нас абвянчаў.
…Рукастым Генюсь аказаўся – за што ні возьмецца, усё зробіць: і сталярку, і новыя боты (вучыўся ў Балука ў Трашчанах), і акно пашкліць, і касу накляпаць... Толькі печы не клаў, а так усё ўмеў. Праўда, кожны, каму дапамагаў, лічыў неабходным аддзячыць… гарэлачкай-змяюкай.
Памёр Генрык маладым – перасталі працаваць ныркі. Старэйшыя дзеці ўжо рабілі, а малодшы, Валодзя, толькі ў першы клас пайшоў. Не скажу, што лёгка было – працавала на ферме, трымала гаспадарку. Але дзеці вельмі дапамагалі – адзін аднаго цягнулі. Гена ўжо працаваў, дык памагаў меншых адзяваць. Памятаю, аддаў Валодзю сваю скуранку – той хадзіў, што твой паніч!
Ды і так: прыйду з фермы, а Оля ўжо гару бялізны намыла. Вялікіх рэчаў не магла яшчэ асіліць – ручкі малыя, а бялізну чыста-чысценька вымывала. І Аня старалася, як магла. Хлопцы ёй ўдзячнымі былі – ледзь на руках не насілі, і Ганкай называлі, і Ануткай. Не ў выгодзе раслі дзеці – гарушчасць ведалі. Затое людзьмі выраслі. А цяпер… Неяк адна знаёмая хвалілася, што яе ўнучка ў дзясяты клас ходзіць, а да бульбы так ні разу яшчэ і не выйшла.
Чым жа тут хваліцца? Што ламаціну выгадавалі? Тут не хваліцца – тут ад сораму і вачэй не падняць…
А мае дзеткі даўно разляцеліся кожны да свайго гнязда. Я вось толькі тут у адзіноце сцерагу гняздо агульнае. Не забываюць мяне дзеці – грэх скардзіцца. І дзеці, і ўнукі (а іх у мяне восем), і нават праўнукі. Дарэчы, сёння ў мяне павінен яшчэ адзін праўнук нарадзіцца. У крайнім выпадку – заўтра…
Расказвае Эльжбета Баляславаўна БАРАДЫНКА:
– Гэтая адсутнасць людзей у вёсцы мае свае наступствы: прачнулася раніцай, хацела засоўку адцягнуць з уваходных дзвярэй – аказалася, што я яе і не зацягвала. Цяпер вось з поля прыйшла, гляджу – адыходзячы, нават на клямку дзверы не заложаныя. Няма ад каго зачыняцца.
Галоўная каштоўнасць – сама хата. Нават мой дзед (з 1905 года) не памятаў, калі яе будавалі. А бач ты – стаіць мне на ўцеху. Колькі разоў я кідалася ўцякаць: усё, хопіць, час выбірацца ў людзі. А ад’едуся на пару дзён, і душа пачынае плакаць – просіцца дадому. Вярнуся ў сваю маленькую хатку, пастаўлю босыя ногі на халаднаватыя дошкі падлогі – і мой рай зноў са мною.
Усё жыццё працавала на ферме – даяркай, цялятніцай. Муж быў трактарыстам. Свой, гудалёўскі. Разам на танцы хадзілі. Год падружылі – і пажаніліся. Мы да шлюбу ехалі ўжо на машыне. Праўда, на грузавой – вяселле сядзела ў кузаве. Шлюб бралі ў Канстанцінаве. Пажылі ў мужавай старане, а потым вярнуліся да нас. Дваіх дзяцей выгадавалі – сына Болюся і дачку Галінку.
Пакуль муж працаваў, усяляк бывала. Вядома, на трактары – аднаму заарэ, другому забарануе… І кожны з бутэлечкай аддзячыць спяшаецца. Затое калі ён выйшаў на пенсію, вось тут ужо мы зажылі дружна, душа ў душу: ён ведаў, што я хацела, я ягоныя думкі папярэджвала. А потым ён захварэў і хутка памёр. Страшна мне стала адной у хаце. Кінулася да Ванды – выручай, не пакінь. Начаваць у мяне яна не згадзілася – маўляў, і на сваім ложку заснуць не заўсёды ўдаецца, а ўжо на чужым… Але кожны вечар сядзела ў мяне да адзінаццаці вечара. Цяпер разумею: і добра, што не начавала, а то я і сёння, можа б, баялася…
А Ванда – яна смелая. Куды мне да яе! Яна і сярод ночы можа незнаёмага ў хату ўпусціць – я б на яе месцы са страху пад ложак залезла… Раскажы, Ванда…
Расказвае Ванда Іванаўна ШУРПІЦКАЯ:
– Гэта ўсё праз мае чытанні. Люблю на ноч пачытаць. Ці часопіс, ці кніжку, ці малітоўнік… Са сном у мяне здараюцца перабоі, дык чытаю, бывае, да гадзіны ночы. Святло з майго аконца траім людзям жыццё ўратавала.
Стукаецца неяк сярод ночы нехта ў дзверы.
– Хто? – пытаюся.
– Цётачка, дзеля Бога ўпусці – гіну.
Уключыла святло на ганку, паглядзела – стаіць небарака, увесь у гразі, без курткі, хоць на вуліцы злая надварына лютуе… Упусціла – і праўда, замерзнуць можа. Увайшоў, жагнаецца: цуд! Цуд яго ўратаваў! Аказалася, здаў яблыкі і з радасці замачыў выгадную здзелку. Ды так, што заблукаў. Хадзіў-кружыў па лесе. Куртку страціў, сілы – таксама. Ужо ісці не мог. Стаў тады на калені, перажагнаў лоб: “Памажы, Божа! Толькі на цябе надзея”. Падымаючыся з кален, убачыў плямку святла з майго акна… А каб, барані Бог, звярнуў у другі бок – трапіў бы акурат у сажалку.
У другі раз чалавек на кані вяртаўся, і лесавік яго закруціў. І па лесе яго насіла, і па раллі, і па балоце. Пакуль конь у цемры аглобляй аб маю хату не даўся. Выйшла – на чалавеку твару няма, вочы дзікія, рот перакошаны. Супакоіла, як магла, паказала дарогу. Хацела каня за аброць на дарогу вывесці, але страх ужо адпусціў бедака, і ён стаў арыентавацца…
– Я ж і кажу: смелая ты, Ван да. Я б так не змагла. Баязліўка я – і жывых, і памерлых баюся, – памаўчаўшы крыху, Эльжбета Баляславаўна ўдакладняе: – Баялася. Пасля таго, што са мной здарылася, памерлых баяцца перастала. Але хопіць пра сумнае. Давайце пра вясёлае. У мяне сёння праўнук павінен нарадзіцца. Крайні выпадак – заўтра.
– Як гэта? – канчаткова губляюся я. – І ў вас таксама?
Суседкі глядзяць на збянтэжаны выраз майго твару і смяюцца. Нарэшце, злітаваўшыся, тлумачаць:
–Дык свацці ж мы. Генка і Галя пажаніліся – звялі нас у сваяцтва.
СВАЦЦІ
Ну і як ім было не пажаніцца, жывучы побач? Тым больш, што Барадынкава Галя сябравала з Шурпіцкавай Аняй. А ў Генкі быў матацыкл, на якім ён падвозіў сябровак то на танцы, то на пошту…
Маладыя, пэўна, яшчэ і самі ў пачуццях толкам не разабраліся, а іх мацяркі ўжо прыкмецілі – быць вяселлю. Ну і добра – свае, з маленства вядомыя. Гэта табе не з-за свету хтосьці здабыты, ад якога “супрызаў” не абабрацца.
Пажаніліся Генадзь і Галіна – і жыць сталі, як кажуць на іх маленькай радзіме, стройна: тры прыгажуні дачушкі, чатырохпакаёвая кватэра ў Астраўцы, іншамарка…
– І нас не забывалі, – расказваюць свацці. – Рэдкія выхадныя не прыязджалі. І прывязуць, што трэба, і дапамогуць, навіны раскажуць, нашы болькі пашкадуюць. А дзяўчаткі-шчабятушкі нуду рукамі развядуць. Хораша нам жылося. Здавалася, так заўсёды будзе…
– Толькі ад лёсу не ўцячэш, – адводзіць вочы ўбок Эльжбета Баляславаўна. – Як напісана, так і здарыцца, хочаш – плач, хочаш – смейся.
Галінка захварэла. Невылечна. Ніхто не ведаў яе дыягназ, думалі, звычайныя праблемы са спіной. А яно выйшла вунь як… Згарэла, як свечка. Для ўсіх нас нечакана. Пазваніла мне: дрэнна з нагамі, не можа хадзіць. Я з’ездзіла праведаць. Галінка была ў добрым настроі, жартавала. А праз пару дзён яе не стала. Я дома была. Выглянула праз акно, гляджу: Аня іхняя ідзе. Заплаканая. Яна і сказала мне страшную навіну. Разам з ёй мы пайшлі да Ванды. Ванда пачула – закрычала крыкам. Я мне – як залягло… Божа мой родны, чаму ўсё так, як ёсць? Чаму лёс б’е па самым балючым? Не, што чалавеку дадзена перажыць, таго і конь не пацягне…
– Выратавалі дзяўчаты, – працягвае жанчына. – Ахвяравалася жыць дзеля іх. Яны ўжо выраслі, вывучыліся. Дзве выйшлі замуж. Нас не забываюць – прыязджаюць у Гудалі. А сёння мы з Вандай праўнука чакаем. Як назавём, свацця?
– От, хоць памарым! – смяецца тая.
– Хто ж цяпер з маладых раіцца са старымі?! Назавуць неяк, пэўна, модня. Каб хоць навучыцца вымаўляць…
Вось так і жывуць сваццейкі.
Дзеляць на дваіх і гора, і радасць.
Святло ў іх агульным ваконцы – Генадзь, адной – сын, другой – зяць. І абкосіць, і перакапае, і хлеба з горада прывязе, і да хлеба.
– Аўталаўка да нас не прыходзіць, – паціскаюць плячыма гудалянкі. – Які з нас заробак? Можа, каб дабіваліся, прыходзіла б… Але ў нас ёсць наш Генка. Пазвонім, закажам, што трэба – на выхадныя заказ выкананы. І да касцёла нас завязе. Пасмейваюцца з яго пад касцёлам. “Магутная ў цябе, Генадзь, машына, – кажуць. – Усю вёску ўсадзіў, і яшчэ месца засталося…” Смейся-не смейся – усё праўда. Апошнія з вёскі… Гудалі знікнуць разам з намі. Шкада… Столькі тут пераходжана, перароблена… Столькі думак перадумана – каб на добрае і сабе, і вёсцы, і ўсяму свету… І вось нічога ад нас не застанецца, акрамя старэнькіх хатак, якія без нагляду неўзабаве таксама скленчаць… Ці ўсё ж застанецца нешта? Ну хоць рэха. Каб на добрае. Каб і дзецям, і ўнукам, і праўнукам… І ўсяму свету.

_______________

Ганна ЧАКУР.