Марыя Васілёнак узгадвае прыказкі сваёй маці
Але найбольш яскрава маміна адметнасць праяўлялася ў яе сакавітай, вобразнай мове. Я запісала ад матулі 210 прымавак, прыказак, параўнанняў, павер’яў, нават шаблонных праклёнаў. Крылатыя выразы так і ліліся ў кожным яе сказе. Зараз я таксама тое-сёе ўстаўляю ў сваю гаворку, дабаўляючы: «Як казала мама».
І вось ёсць нагода – запрашэнне «Астравецкай праўды» да ўдзелу ў рубрыцы «Народная мудрасць» – яшчэ раз перагарнуць, перасыпаць з маёй скарбонкі ў іншыя тыя дыяменты народнай мудрасці, што я запісала з вуснаў матулі.
Асновай жыцця заўсёды была сям’я. Жыццё пражыць – не поле перайсці – усім вядома: сямейнае жыццё не бывае бязвоблачным. Чаму так? Ёсць адказ і на гэтае пытанне: чорт лапці сарваў, пакуль пару дабраў. (Ёсць яшчэ варыянт: чорт сем пар ботаў парваў…) Мякка сцеле – ды цвёрда спаць. Сужонага не аб’ехаць, не абысці. (Сваёй горай долі не абыдзеш, не аб’едзеш). Благая пуга, а і без яе туга. Каб знаў, дзе павалішся, сеў бы. (…саломкі б падаслаў). Ляжак ляжыць, а за ім доля бяжыць. Абы шыя, а хамут будзе. Начная зязюля ўсіх перакукуе. (Начная зязюля дзённую перакукуе – пра тое, што жончына слова заўсёды пераважыць матчына). A do naszego brzega – to nic dobrego. (А да нашага берага нічога добрага. Ёсць яшчэ варыянт: а да нашага берага – ці гаўно, ці трэска).
Аднак ва ўсіх складаных сітуацыях перш за ўсё трэба разлічваць на сябе – вучыла матуля. І сапраўды: ранняя пташачка зубкі калупае, позняя – вочкі працірае; не будзь сам плох, не будзе вінаваты і Бог; рабі пільна, будзе і тут Вільня; слухай людзей, а свой розум мей; кto rano wstaje, temu Pan Bóg daje (хто рана ўстае, таму Пан Бог дае).
Праблемныя адносіны паміж пакаленнямі, бацькамі і дзецьмі доўжацца з незапамятных часоў. Хто маткі не слухае, той у пальцы дзьмухае; датуль маці міла, пакуль дупу мыла; дурню гавары, а ён – дагары; не балела брушка – не баліць і душка (пра няроднае дзіця); wszędzie dobrze, a w domu najlepiej (усюды добра, а дома найлепей).
Мы часта чуем нараканні на недахоп грошай, на цяжкае жыццё. І самы час напомніць словы, пранесеныя праз вякі: няма чаго праз хлеб хлеба шукаць; бруха акенца не мае: што з’еў – не відаць; смачна – не смачна, з’еў – не значна; заработкі для водкі, а для хлеба зямля трэба; хлеб не нявеста: які ўдаўся, такі з’есца.
Жыццё ў старасці нікому не падаецца лёгкім, але ж даўно народ з склаў прымаўку: трэба жыць як набяжыць; рыпучае дрэва доўга рыпіць; сяджу, як кол няточаны; стары, што малы: што 8, тое і 80; век жыць – не мех шыць; адной нагой на тым свеце стаіць; мyśli za górami, a śmierć za plecami (думкі за гарамі, а смерць за плячамі); Przeżył stary marzec, a w maju powieźli go do gaju. (перажыў стары март, а ў маі павезлі яго да гаю).
Часам прарывалася ў мамы характарыстыка на нечый не вельмі разумны ўчынак: сем лет у стадзе хадзіў, а ўсё цяля; ні Богу свечка, ні чорту качарга; дурны, як бот з левай нагі; перш за грэх, чым за праўду; як вош пад струп лезе; ума няма – счытай, калека; не ўсе клёпкі ў галаве.
Скура выдзелкі не стоіць – рэзюміравала матуля, расказваючы аб няўдачы; зарабіў, як заблоцкі на мыле – аб тым жа, толькі іншымі словамі.
Рыбак рыбака бачыць здаляка – зляталі з вуснаў словы, калі гаворка ішла пра аднадумцаў як у благой, так і добрай справе.
Ціха, як у божым вушку – гучаў адказ на пытанне: «Як справы?» А іншым разам: Няма калі носа высмаркаць.
Як ахвяраваўся, так і ідзі – наказвала мама, калі часам хацелася нешта кінуць на паўдарозе.
Пачуўшы, што нехта захварэў, не раз паўтарала: не той рабак (чарвяк), што мы ядзём, а той, што нас есць. Або: бяда сваёй хаткі не мае.
І памяркоўна наказвала: з дужым не цягайся, з багатым – не судзіся.
Вельмі мяне дзівіла, што чутае калісьці ў маладосці, мама часта паўтарала і ў апошнія гады жыцця: używaj świata, puki służą lata і życie w koło się toczy. (cвяткуй, пакуль малады і жыццё па кругу ідзе)
І з гэтым не паспрачаешся: жыццё ідзе калі не па кругу, то па спіралі – дакладна. Яшчэ ў ружовым дзяцінстве мы бяром у бацькоў асноўнае, што патрэбна для будучыні, – іх дух, стаўленне да жыцця. А далей расцём, час ад часу вяртаючыся да каранёў.
Немагчыма, ды і не трэба пераказваць усе пярліны народнай мудрасці, што пераняла мая матуля ад сваёй маці, увабрала ад іншых людзей. У свой час, калі працавала ў школе, я дзялілася сім-тым з гэтай невычэрпнай скарбніцы са сваімі вучнямі. Радуюся, калі час ад часу нейкае бабусіна слоўца сарвецца з вуснаў маіх дзяцей.
І цешу сябе думкай, што нехта, прачытаўшы гэтыя нататкі, прыслухаецца да жывога народнага слова, што яшчэ гучыць побач.
Марыя ВАСІЛЁНАК,
пасёлак Гудагай