Лёсы людскія: Рэгіна Антонаўна Сасноўская з Быстрыцы

15:58 / 26.12.2011

Невысокая, худзенькая, хуткая – хіба можна паверыць, што Рэгіне Антонаўне Сасноўскай, жыхарцы Быстрыцы, ідзе 85-ы год?! А калі яна яшчэ і заспявае!.. Голас у жанчыны па-ранейшаму малады – яму скараецца любая вышыня. Як скараюцца гэтай прыгожай жанчыне ўсе пад’ёмы і спускі яе няпростай жыццёвай дарогі…


–Рэчанька мая мілая! Тысячы гадоў нясеш ты свае воды скрозь жыццё чалавечае. Імчыш-спяшаешся, нібы ўцякаеш ад гора людскога. Але ж хіба ад яго ўцячэш?! Ты яшчэ толькі спаць кладзешся, а гора табе ўжо сняданак гатуе. Горкі-горкі. Да чарнаты ў вачах. А есці ўсё адно прыйдзецца. Не ўцячы, не адмовіцца…
Вілійка, сябровачка мая мілая, адно ты ўмела мяне выслухаць. Пашкадаваць. Абмыць мой салёны ад слёз твар. Жоўты пясочак твайго беражка, пэўна, і да гэтага часу песціць сляды босых ножак маленькай Рэнюсі. Пастушкі. Жнейкі.
З шасці гадоў пасвіць пайшла. З дзесяці – жаць. А што было рабіць? Мама ж моцна хварэла – не работніца была… Ды я і не жалюся, рэчанька. Даўней усе так жылі – невыпешчанымі з маленства. Навучыўся хадзіць – ідзі да работы…
Школа? Вядома ж! Бегала ў школу з радасцю – першай вучаніцай была. Хоць за парту тады сядалі толькі пасля таго, як біч пад лаўку клалі, не раней, чым пашу заснежыць.
Мне падабалася ў школе: клас даўжэзны, як пуня, і ў ім сядзяць адразу 52 вучні з розных класаў. Спачатку ўсім кіравала старая панна Зоф’я Саковіч. Потым дырэктарам Быстрыцкай школы стаў пан Кузьмеш, а настаўнічала яго жонка. Якой маладой была тады Быстрыца! Колькі дзяцей бегала ў школу! Восем класаў, і толькі тры настаўнікі – спраўляліся ж неяк… А па аўторках і чацвяргах да нас прыходзіў ксёндз. Вучыў Божаму слову. А то, бывала, пакажа карцінку з Евангелля, а нам яе трэба было апісваць. “Бура на моры” або “Уваскрашэнне Лазара”… Ксяндзу Лікшу вельмі падабаліся мае сачыненні – кожны раз прасіў запісаць іх потым у ягоны таўшчэзны сшытак…
На перапынках мы любілі злятаць у вёску. У “Башкірыю” – у гэтай частцы Быстрыцы жылі пераважна яўрэі: трымалі свае лаўкі, займаліся рамёствамі… Калі нехта з іх паміраў (у вёсцы казалі “скапарэў”, бо адышоў няхрышчаным), мы заўсёды таўкліся пад вокнамі – ведалі: пачастуюць пячэннем. А хавалі сваіх памерлых яўрэі ў Міхалішках, там былі іхнія могілкі.
Наш тата быў быстрыцкім солтысам. Насіў сумку з “польскім арлом” і ездзіў у Варняны “на пастэрунак”. Калі прыйшлі рускія, тату хацелі арыштаваць, але заступіліся яўрэі. Тата ставіўся да іх прыязна, не дазваляў крыўдзіць, абараняў ад пагромаў. Вось Шлёма і Догін і заступіліся. Маўляў, Антон Кяжун – справядлівы чалавек і зусім не прыгнятальнік народных мас…
З Догінымі мы жылі ў суседстве. Ты памятаеш, рэчанька, чарнавокага цікаўнага хлопчыка Піньку? Таго, якому потым усю вайну давялося наталяць смагу тваёй вадой, у пошуках паратунку ад смерці туляцца па лесе? Шмат разоў потым прыязджаў ён з Ізраіля – можа, да цябе вяртаўся? Не прывыкла ягонае апаленае вайной сэрца да маркотнай салёнасці Мёртвага мора – твой імклівы неспакой не адпускаў ягоную няхрышчаную душачку, прыцягваў да сябе першароднай сілай.
Колькі разоў Пінька запрашаў мяне ў госці ў сваю спякотную Хайфу! Не ехала – баялася. А цяпер ужо і ехаць няма да каго – памёр Пінька, сустрэўся са сваімі роднымі. З маці, з братам, з бабуляй… Ты памятаеш Пінькаву бабулю, рэчка? Немцы расстралялі яе ў першыя дні вайны якраз на тваім беразе...
Майго старэйшага брата хацелі забраць на вайну. Ужо і павестку прынеслі з ваенкамата. Але ў ксяндза было права “браніраваць” пяць чалавек, вось ён нашага Янку і “забраніраваў”. З маёй сям’і ніхто не ваяваў. А вось з дому Сасноўскіх, татавага стрыечнага брата, на вайну забралі траіх сыноў. Два пасля вайны дадому не вярнуліся – аселі ў Польшчы на былых нямецкіх землях, атрымалі гаспадарку, коней. Малодшаму ж сыну бацькі наказалі вяртацца. Ды і як было не вярнуцца, калі ў Сасноўскіх гэтулькі зямлі? Хто ж яе апрацоўваць стане – не дочкі ж. Дайшоў Уладзюк да Берліна, закончыў вайну і – вярнуўся дадому. Толькі не тое ён знайшоў, што пакінуў…
…Часта я ўспамінаю “Сыбілію”. Была ў нашага суседа такая кніжка. У ёй былі запісаны прароцтвы старажытнай прарочыцы, што жыла на свеце 2 тысячы гадоў таму. Рэдка хто з дарослых добра ведаў грамату, таму па вечарах мяне часта клікалі ў суседскі дом чытаць “Сыбілію”. Збяруцца мужчыны, я чытаю: “…І прыйдзе на зямлю чырвоная фарба. І бязбожным зробіць свет. І добра пад ёй будзе жыцца толькі таму, хто ўсяго свайго адмовіцца, хто Бога гэтай фарбай падменіць”. Слухаюць мужыкі, лысіны чухаюць. А мне і смешна, і страшна: якая фарба? Як гэта свет бязбожным стаць можа?
Фарба сапраўды прыйшла...
Спачатку калгасы не арганізоўвалі, але такімі падаткамі абклалі, што не выкруціцца: і збожжа, і масла, і воўну, і лён – усё забіралі падчыстую. А пасля вайны сталі агітаваць у калгасы. Збяруць усіх жыхароў вёскі ў чыімсьці доме і расказваюць, як будзе добра. Хітрэйшы змаўчыць, а прастак не вытрымае – выкрычыцца. Уладзюк Сасноўскі і не крычаў – ён толькі падтрымаў жанчыну, якая на калгасы лаялася. Хапіла і таго. Адабралі ўсе медалі, што з вайны прынёс, і ваенны білет забралі, а самога – на катаргу.
У Нарыльск іх везлі караблём. Доўга. І не кармілі зусім. Людзі паміралі, як мухі восенню – іх выкідвалі проста ў мора. Калі дабраліся да месца, мала каму ўдалося стаць на ногі. Але за гэтыя доўгія тыдні смяротнага падарожжа паміж людзьмі ўзнікла нейкае братэрства – выцягвалі адзін аднаго з трумаў, хто як мог.
Уладзюка паслалі ў шахту – здабываць плаціну. Шкодныя ўмовы, затое кармілі нядрэнна. Восем гадоў “адбабахаў” ён у Нарыльску, а калі памёр Сталін, прызналі, што Сасноўскі ні ў чым не вінаваты. У 1954 годзе ён вярнуўся.
…Мы ў той дзень якраз выйшлі сечку рэзаць. Гляджу: ідзе праз кладку нейкі салдат. “Уладзюк Сасноўскі вярнуўся”, – сказала мама. Ён зайшоў у двор. Павітаўся. Бацькі запрасілі ў хату…
Упадабаў мяне з першага позірку. Стаў заляцацца. А я…
Ну, ты ж ведаеш, рэчанька, каму было аддадзена маё сэрца! Не можаш не ведаць. “Пойдзеш за Сасноўскага, – як адрэзала, сказала мама. – Агарод у іх файны, гэты, што ля Кежуноў, і коні добрыя…” “Мамачка, міленькая, злітуйся, пашкадуй. Не аддавай мяне за Уладзюка”, – галасіла я. Толькі не слухала мяне мая маці – шукала мне багатую долю.
Памятаеш, рэчанька, той шэры надвячорак, калі я прыбегла да цябе за апошнім паратункам? Вырашыла: чым у абдымкі нялюбага, лепш – у твае хвалі… Падпільнавалі тады, не дазволілі. А калі сваты прыйшлі, маці не дала з хаты выбегчы – дала кулаком мне ў плечы і піхнула да стала...
Выйшла я замуж. Пайшла ў мужаву хату. Свякроўка з дочкай вялікі пакой занялі, а нам выдзелілі кухню. На кухні я і нарадзіла свайго першынца. Сыночка. Мама роды прыбегла прыняць.
А жыцця ў нас з Уладзюком не атрымалася. Біў ён мяне страшна – рэдка якую ноч у хаце начавала. Ды што я табе расказваю, сябровачка мая хуткаплынная, хіба ж ты не памятаеш? Што мяне біў – паўбяды, дык і над дзецьмі ж здзекваўся – не шкадаваў…
Можа, мне трэба было інакш з ім? Можа, скарыцца трэба было, паддацца? Не схацела. Ці не змагла? Біў, а я ўсё адно на сваім стаяла…
Я ж пявуння з маленства. Не ўмею жыць моўчкі. Як калгасы ў нас сталі, ідзём, бывала, на пакос… Пехатой на Кумяліну. Далёка, вядома, але ж які ў тыя часы транспарт?! Была ў нашым калгасе адна машына – яе чамусьці звалі “палундра” – і гусенічны трактар. Вось і ўвесь мехдвор. Ды маладым нагам дарога – не перашкода. А калі яшчэ і з песняй!.. Я, Яня Сімановіч, Стася Віюк… Поле ад нашых галасоў разлягалася, птушкі збянтэжана замаўкалі.
Сідарэвіч, наш старшыня, быў халасцяком у той час. Пасадзіць нас на брычку і вязе: “Вы, дзяўчаты, толькі спявайце!”. Хацеў нас у Мінск адвезці. Вучыцца на спявачак. А хто ж нас пусціць? Маці толькі рукамі замахала! А каб пусціла, мяне тады – глядзіш, можа, і лягчэйшае вышла б жыццё. А так – «погибли юность и талант»…
…У калгас мой муж не пайшоў – не схацеў працаваць на тых, хто яго, салдата, абаронцу Радзімы, як апошняга злачынцу, на катаргу кінуў. Уладкаваўся печніком. Добрыя ў яго печы выходзілі, і заробак атрымліваўся неблагі, толькі ўсё заробленае ён прапіваў. Бывалі дні – хоць ты сама на стол кладзіся.
На маё шчасце паклікалі мяне даяркай на ферму. Вось тут, то я ўжо аджыла. Рабіла, як вол – 35 кароў уручную даіла. Але ж і зарабляла! Ды, па праўдзе кажучы, і мукі ў прыполе прынясу, кабанчыка падгадую, курачку падкармлю. Дзве каровы трымала, 20 авечак!
І дзецям стала куды ўцякаць, калі бацька дома разбушуецца – на ферме ж цёпла, спакойна.
Злая я да работы, рэчанька. Гарэла ў мяне ў руках усё. Бывала, мае каляжанкі толькі на ферму прыходзяць, а я ўжо поўны збан малака цягну. Злаваліся, не любілі. А ў канторы паважаць мяне сталі. З году ў год пераможцай сацыялістычнага спаборніцтва прызнавалі. У 1978 годзе прысвоілі званне “Майстар жывёлагадоўлі першага класа”. Хаця самы дарагі майму сэрцу ўсё ж “Ордэн Мацярынскай славы” – яго я атрымала за тое, што выгадавала пяцёра дзяцей.
Дзеткі ў мяне добрыя выраслі. Старэйшы, Юзік, жыве са мной. Не склалася ў яго сямейнае жыццё. Атрымалася як у той прыказцы: хто моцна любіць – той і загубіць. Затое да работы ён – майго характару. Янушак быў яшчэ больш працавіты – зусім, як я. Толькі памёр мой сынок маладым. Але і Юзік старанны – вунь як роўна дроўцы на нашым панадворку складзены. Здалёк відаць: гаспадар. А вось Антон з маленства рос гультаяватым. Стане, бывала, дровы пілаваць, і не на пілу глядзіць, а ў вёску. “Ідзі”, – не вытрымае, скажа яму Юзік. І сам адзін пілу цягае.
Затое ў Антона галава добра працавала. Так, што і дарослыя часам здзіўляліся.
Атрымала я неяк добрую даплату ў канцы года і вырашыла купіць нарэшце тэлевізар. Дзеці даўно прасілі: ва ўсіх ёсць, а мы – нібы дзікія людзі. Паехалі мы з Уладзюком у Астравец, пайшлі ў магазін. А там адны “Рэкорды”. Не хацелася мне “Рэкорда” – хацелася, каб так, як не ва ўсіх. Такі ўжо ў мяне характар. “Пане, – кажу, – можа, маеце такі тэлевізар, каб ні ў каго не было”. Мае. Вынес са склада. Заплацілі 420 рублёў. Прывязлі дахаты.
Два тыдні гэты “як не ва ўсіх” парабіў і… здох. Паклічам майстра, заплацім грошы – дзень папрацуе і зноў... Так надакучыў, што Уладзюк аднойчы сказаў: хопіць з ім пакутаваць, вынясу зараз і аб сцяну.
–Татачка, – забег яму наперад Антон, – калі ты сабраўся выкідваць тэлевізар, аддай яго мне.
Аддаў. Антон раскруціў наш апарат, пакалупаўся – і той стаў працаваць. Праз нейкі час уляцеў да нас майстар з раёна, якога мы ў чарговы раз чакалі больш месяца: “Дзе сапсаваны тэлевізар?” “Во, – паказваем, –ужо адрамантаваны”. Паглядзеў: усё правільна зроблена. “Паклічце майстра”. Выходзіць мой дзесяцігадовы Антон. Пахваліў яго той чалавек, паказаў яшчэ нейкія хітрыкі. І стаў мой сын рамантаваць тэлевізары.
Вырас, закончыў тэхнікум, потым – інстытут. Жыве ў Мінску. Працуе галоўным інжынерам – ездзіць па ўсіх гарадах. Да работы так і застаўся халодны. Прыедзе на вёску, возьмецца што рабіць (я спадцішка праз акно назіраю), і тут жа астыне – глядзіць, каб рукі не папсаваць. Але такой бяды! Галоўнае, што людзям патрэбны. Ён жа з двума тэлефонамі прыязджае. І па абодвух, бывае, разам гаворыць. Ды разыйдзецца, крычыць. Нават нагамі па падлозе грукае!
Але на яго не крыўдзяцца. Была я ў Мінску – хваляць яго людзі. Кажуць, і старога, і малога павітае, з кожным загаворыць. Яно ў жыцці так укладзена: не хочаш рукамі працаваць – працуй галавой.
Моцна мне хацелася, каб мае дзеці вывучыліся. Успамінала, як некалі пан Кузьмеш да таты прыходзіў, прасіў, каб ён мяне вучыцца далей адправіў. Як мяне цягнула да навукі. Аднаго майго брата бацькі вывучылі на арганіста, другога – на трактарыста, сястру – на швачку, а мяне – чорным рабом пакінулі… “Не, – думала, – я дзеткам сваім іншую дарогу дам”.
Аня закончыла кааператыўны тэхнікум, потым інстытут, жыве ў Мінску, працуе намеснікам дырэктара вялікага магазіна. Тарэса пасля васьмі класаў забрала дакументы са школы і вырашыла разам з сяброўкамі ехаць у Вільню на шліфоўшчыцу. Ледзь не сілай вярнула я яе ў школу – месяц яна тады са мной не размаўляла… Пасля школы паступіла ў тэхнікум. Пайшла б і далей, але практыку адбывала на Украіне, там і знайшла сабе мужа – стала не да вучобы. Цяпер яны жывуць у Вільні…
Пяцёра ўнукаў у мяне, рэчанька. Малыя былі – цэлае лета ўсе тут, на маім панадворку куляліся. Цяпер павырасталі, вучацца, працуюць. Адзін унук па маёй мары пайшоў – на артыста ў Маладзечне вучыцца. Няхай Бог дае.
84 гады мне ўжо. А сядзець без работы не ўмею. Трох кабанчыкаў вось выгадавала. Нядрэнныя – больш за 300 кілаграмаў кожны. Цыбулька ўрадзіла добрая. І бурачкі, і бульбачка. І сабе, і дзецям хопіць. Ведаю, што мае дзеці не бедныя, а ўсё роўна хочацца дапамагчы. То падушачку зраблю з гусінага пуху, то звяжу нешта, то вышыю… Без работы чалавек марнее, сэнс жыцця губляе. Прачнуся – адразу планую, што сёння за дзень мушу зрабіць. І зраблю. Рэдка бывае, што не ўсё. А сяду пёры шарпаць ці цыбулю плесці – завожу песню. З песняй у мяне ўсё жыццё звязана. Сынам некалі на выправінах у армію спявала:
Там пры дарозе бяроза стаяла,
Маці свайго сына ў войска
выпраўляла.
Ідзі, сын, у войска,
толькі не валяйся,
Праз два года дамоў варачайся…

Па нябожчыках, быў час, спявала. У касцёле і сёння пяю. Музыка трымціць ува мне ўсё жыццё…
Муж? Памёр. Даўно. У 1984 годзе. Хварэў моцна. Па бальніцах яго вазіла, даглядала, як магла – не рэч жа, з хаты не выкінеш. Ды і калі бяда прыходзіць, благое не ўспамінаецца – памятаецца толькі добрае.
У Гродне ляжаў у бальніцы, паехала яго праведаць. Стала з доктаркай размаўляць. “Вельмі ж прыгожы свэтар вы свайму мужу звязалі, – кажа яна. – Звяжыце мне такі. Я вам добра заплачу”. Вылячыце, адказваю, мужа, я бясплатна ўсёй бальніцы свэтраў навяжу…
Уладзюк у канцы моцна шкадаваў, што жыццё такое ў нас атрымалася. “Каб вярнулася здароўе, – казаў, – купіў бы табе дарагі падарунак”.
Даравала я яму ўсё і без падарунка. Не ўмею я, рэчанька, злосць на сэрцы трымаць. І добрае, і дрэннае я лепш выспяваю. Пакуль голас мой яшчэ гучыць…


Ганна ЧАКУР.