"Пока я помню - я живу". Если б не было войны...

12:00 / 02.07.2014
Падрастае чацвёртае пакаленне, якое не ведае вайны. Яна ўяўляецца ім нечым падобным на кіношныя баевікі: стрэлы, выбухі, смяротная небяспека – і галоўны герой, смелы, дужы і прыгожы, які перамагае ўсіх ворагаў і “выратоўвае свет”. І ў яго, вядома ж, ёсць каханая, у вузенькай армейскай міні-спаднічцы і адпрасаванай гімнасцёрцы з белым падкаўнерыкам, з прыгожа падкручанымі валасамі, з якой яны страсна цалуюцца на фоне зарыва пажарышча ад узарванага бамбасховішча… Ура, нашы перамаглі – а як жа інакш?! Хэпі-энд…

Такой зараз усё часцей мы бачым вайну на кіна- і тэлеэкране… Я ўжо не кажу аб тым, што сённяшняе пакаленне чытае мала, а кніжак пра вайну, асабліва тых аўтараў, якія могуць расказаць пра яе не з чужых слоў – тым больш. І пры гэтым у кожнай беларускай сям’і беражліва, як рэліквію, захоўваюць іншыя ўспаміны аб сапраўднай, непрыгожай вайне, дзе кроў, пот, страх, голад, пакуты, дзе беспрычынна гінулі і невытлумачальным цудам заставаліся жыць, дзе здраджвалі сябрам і, ахвяруючы сабой, выратоўвалі незнаёмых людзей. На жаль, вельмі мала засталося тых, хто мог бы расказаць аб той вайне. Але жывуць з зарубкамі на сэрцы іх дзеці, унукі… Невядома, як бы склалася іх жыццё, калі б некалі ў лёс іх продкаў не ўварвалася вайна… І трэба, каб ведалі, памяталі і праўнукі, прапраўнукі, пра-пра-пра… Бо “гэта трэба не мёртвым – гэта трэба жывым”. Бо, калі памяць аб вайне пачынаюць забываць, ганьбіць, перакройваць – вайна вяртаецца. За прыкладамі далёка хадзіць не трэба…

І таму на мяжы двух слаўных сямідзесяцігоддзяў – вызвалення Беларусі і Вялікай Перамогі – рэдакцыя “Астравецкай праўды” распачынае новы праект “Пакуль я помню – я жыву”, у рамках якога мы плануем расказваць гісторыі вайны, якія захоўваюцца ў кожнай сям’і. І вельмі спадзяемся, што нашы чытачы нам у гэтым дапамогуць. І з іх расповедаў, як з кавалачкаў мазаікі, складзецца пэўная карціна – часцінка гісторыі гераічнай і пакутнай, пераможнай і трагічнай Вялікай Айчыннай вайны.

У адной шчымліва-кранальнай песні любімая спявачка маёй мамы Валянціна Талкунова спявала “Да разве мы прожили б друг без друга, мой милый, если б не было войны…».

Я часам думаю: як бы склаўся лёс маіх аднавяскоўцаў, маіх родных і бацькоў – а значыць, і мой – калі б не было вайны?

Як бы пражыла жыццё цётка Вольга, якая перад самай вайной выйшла замуж у суседнюю вёску – але і месяца не пацешылася, не налюбілася з маладым мужам: у першыя дні вайны яго забралі на фронт, і адтуль ён ужо не вярнуўся. Лічаныя дні пражыла мужняй жонкай цётка – і затым усё жыццё, як і кожная жанчына, марыла пра звычайнае жаночае шчасце… У вельмі сталым узросце, ўжо пасля сарака гадоў, нарадзіла насуперак усім і ўсяму сына – аднаго на дваіх з такой жа адзінокай сястрой, жаночае шчасце якой таксама страцілася на вайне. Усю сваю нерастрачаную любоў і пяшчоту дзве жанчыны аддалі хлопчыку: разам вырасцілі яго разумным і добрым чалавекам. І абедзвюх ён зваў мамай, і дагледзеў да апошняга дня, мой стрыечны брат Валодзя, які мне вельмі духоўна і душэўна блізкі – радней родных…

Якім было б жыццё ў дзядзькі Мішы, які вельмі любіў дзяўчыну са сваёй вёскі, і яны марылі пабрацца – але дзядзька Міша пайшоў у атрад знакамітага Каўпака, калі той праходзіў рэйдам па нашых палескіх мясцінах, і затым загінуў разам з большай яго часткай у Карпатах. А яго каханую Хадоску немцы забілі ў 1943-ім…

Зрэшты, як бы склалася жыццё маіх бацькоў, калі б не вайна? І ці нарадзіліся б на свет мае браты і сястра, ды і я? Вайна рабіла ўсё магчымае, каб нас не было – каб не засталося нікога на акупіраваных землях. Але бацькі – у вайну яшчэ падлеткі – выжылі, насуперак смяротнай небяспецы, насуперак хваробам, голаду, холаду – і сёння я, седзячы ў цёплай утульнай кватэры, імкнуся ўзгадаць і занатаваць іх расповеды – каб помнілі, якой цаной заваявана шчасце, і мае дзеці, і дзеці маіх дзяцей…

Сёння ад некаторых аматараў люстраваць гісторыю можна пачуць меркаванне, што не так ужо і моцна лютавалі немцы на акупіраваных тэрыторыях, як аб гэтым расказвала савецкая прапаганда. А калі такое і было, то ва ўсім вінаваты самі партызаны: маўляў, калі б яны не забівалі немцаў, не ўзрывалі цягнікі, не палілі склады – то і мірных людзей ніхто б не чапаў. Такім хочацца адказаць: а калі б яшчэ самі лезлі ў пятлю, падпальвалі свае хаты, то немцам і ўвогуле клопату не было б…

Але мая родная вёсачка Уласы, што ў хойніцкім Палессі, на мяжы з Украінаю, стаіць у апісанай яшчэ Іванам Мележам балотнай глухамані: няма там побач ні буйных стратэгічных аб’ектаў, ні чыгуначных шляхоў. І партызаны ў нашых невялікіх лясах былі свае, “дамарошчаныя”: не столькі ваявалі з акупантамі, колькі хаваліся ад іх. Ды што там: немцаў у нашай вёсцы, што знаходзілася ў зоне акупацыі, мясцовыя жыхары амаль што і не бачылі – так, заходзілі колькі разоў паліцаі, перадавалі загады…

І калі стала вядома – нехта з тых самых паліцаяў вырашыў папярэдзіць людзей, што немцы будуць праводзіць карную аперацыю ва ўсіх навакольных вёсках і людзям лепш схавацца ў лесе, – паверылі ў гэта не ўсе. Меркаванні “калі немцаў не чапаць,то і яны не зачэпяць”, “я ім нічога дрэннага не рабіў – чаго мне тых немцаў баяцца”, “хай хаваюцца тыя, у каго радня ў партызаны пайшла, а мае – у паліцыі, мне нічога не зробяць” – былі і тады, у вайну. Нехта не паверыў, што немцы – “яны ж таксама людзі, у бога вераць!” – могуць крануць людзей, што сабраліся праводзіць у апошні шлях нябожчыка: у той дзень у вёсцы якраз памерла жанчына. А нехта проста не паспеў схавацца ў лесе…

…Той дзень, 22 мая 1943 года, калі праваслаўны свет ушаноўвае Міколу веснавога, назаўсёды застанецца чорнай старонкай у гісторыі маёй вёскі. І зарубкай на сэрцы многіх маіх аднавяскоўцаў. А для многіх – як для каханай маім дзядзькам Мішам Хадоскі і яе маленькага дзіцяці, для маіх прадзеда Рыгора і прабабулі Варкі, якіх забілі каля іх хаты, і яшчэ больш дзвюх соцень уласоўцаў – днём іх заўчаснай, пакутлівай смерці…

…Немцы ачэплівалі вёску жывым ланцугом. Уяўляю, які страх адчувала мая маці, на той час – 14-гадовая цыбатая дзяўчынка, калі пад самым носам у гэтага ланцуга, прыхапіўшы адзінае, што паспела – стос толькі што спечаных бліноў, – прабіралася ў лес, спрабуючы адшукаць пад яго зялёным дахам сваю сям’ю: хворую сястру з двухгадовым пляменнікам – мама тулялася па блізкіх і далёкіх родзічах пасля таго, як бацькоў раскулачылі і выслалі ў Сібір… Уяўляю жах, а затым – радасць хлопчыка Рыгоркі, які ранкам пабег на поплаў за шчаўем, і, пачуўшы стрэлы і брэх сабак, спалоханы, памкнуўся дахаты – ды сустрэў на ўзлеску суседку, якая за руку адвяла малога ў лес, дзе ён і знайшоў сплаканую маці… Роспач людзей, якія былі перакананы, што “немцы – таксама людзі”, калі іх пад дуламі аўтаматаў выводзілі з хаты, дзе яны аплаквалі нябожчыцу, і гналі да школы, дзе ўжо сабралі паўтары сотні гэткіх жа няшчасных, што чакалі свайго лёсу, ужо не спадзеючыся на шчаслівы зыход – і ў глыбіні душы верачы ў цуд…

…Цуда не адбылося. Людзей прымусілі ўласнаручна выкапаць сабе магілу. А затым строілі шарэнгі на краі яе – і палівалі аўтаматнымі чэргамі: жанчын і дзяцей, старых і калек… Яны падалі ў яму, забітыя і параненыя – а на іх месца ставілі новых– і на іх зноў абрушваўся бязлітасны свінцовы дождж.

Затым бязвінных ахвяр карнікі прысыпалі тонкім слоем пяску: капаць жа – не страляць, цяжкаватая работа – і падаліся выконваць другую частку аперацыі: запускаць “чырвонага пеўня” пад саламяныя стрэхі вясковых хат.

…Расказвалі, што на месцы брацкай магілы яшчэ доўга зямля хадзіла хадуном – не ўсім, хто быў там пахаваны, выпала шчасце быць забітымі адразу. Расказвалі, што тонкі слой пяску, прысыпаны паверх целаў, хутка набрыняў крывёю… Расказвалі, што, калі пасля вайны на месцы гэтай брацкай магілы ўстанаўлівалі помнік, сабралася мноства людзей – і, калі ссунулі тонкі слой зямлі і паказаліся целы загінуўшых, адна жанчына па грабеньчыку пазнала сваю дачку. Як яна крычала – да гэтага часу помняць Уласы і ўласоўцы – тыя, хто яшчэ ў стане помніць…

…А тыя, хто ўцёк у лес, залезшы на дрэвы, назіралі за тым, што адбываецца ў вёсцы. Чулі крыкі, енкі, праклёны, стрэлы, брэх сабак. Бачылі зарыва пажарышча – і спрабавалі вызначыць: чыя хата гарыць?

У той, першы, дзень згарэла не ўся вёска. Некаторыя ўзрадаваліся: нас бяда абмінула, можна вяртацца… Такіх за ваколіцай вёскі ці на парозе роднага дома, ці на мяжы поля сустракала тая ж смяротная аўтаматная чарга. А на наступны дзень зарыва ўздымалася над чарговым дзясяткам хат…

Усе ваколіцы Уласоў – узлескі, пагоркі, сядзібы – усыпаны адзінокімі магілкамі са сціплымі крыжыкамі. Я памятаю такую магілу і ў нашым садзе – дагледжаную, з пафарбаваным крыжам, на якім заўсёды быў завязаны свежы ручнік, з кветкамі – з таго часу дробненькія бардовыя хрызантэмы у мяне асацыіруюцца выключна з магільнымі кветкамі… Малая, я не разумела, чаму яна тут, хто тут пахаваны і не надта дапытвалася аб гэтым у бацькоў: мне здавалася, раз так ёсць – значыць, так павінна быць. І толькі потым, калі вёска наша памерла ў другі раз, ужо – канчаткова і беззваротна, пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС, прыязджаючы сюды на сустрэчу з аднавяскоўцамі, я даведалася ад цёткі Насці Панчанка, што на гэтым месцы ў вайну была забітая і пахаваная яе маці: як жа дзякавала цётка Насцечка ўсёй нашай сям’і, што шанавалі, бераглі гэтую магілку – нібы магло быць па-іншаму.





…Усё лета тыя вяскоўцы, якія ўратаваліся ад карнай аперацыі, хаваліся ў лесе. І ўсё лета на іх палявалі – немцы і паліцаі. Многія з тых, хто пазбегнуў сустрэчы з немцамі ў той крывавы майскі дзень, так і не дажылі да вызвалення…


Хоць сёння цяжка ўявіць, як яны ўвогуле дажылі – тыя, хто ўратаваўся, каго не дагнала куля ці хто пазбегнуў сустрэчы з карнікамі. Яны хаваліся ў лесе, жылі ў “куранях” – зробленых з галля шалашах. Не было чаго есці, а калі хто знаходзіў якую бульбіну ці жменю жыта, то зварыць яго не было ў чым: каму ўдавалася на папялішчы сваёй хаты крадком, хаваючыся, знайсці чыгунок ці гаршчок – той лічыўся шчасліўчыкам. Не было солі – людзі знайшлі недзе салетру і ёй салілі страву, а пасля распухалі, іх целы раз’ядала кароста. Не было хлеба – бо не было мукі. І збожжа, з якога б яе можна было змалоць. Не было ў  што пераапрануцца: з адзежы была толькі тая, у якой уцяклі з вёскі, і вельмі хутка зрэбныя кашулі, сарочкі і штаны парваліся. Не было дзе і не было як сагрэцца: вогнішчы паліць баяліся, бо дым мог выдаць месцы, дзе хаваліся людзі, – але і зусім тушыць агонь было нельга: як потым зноў яго распаліш без запалак? Сённяшнія “дзікія турысты”, якія выбіраюцца ў вандроўку, маючы з сабой увесь неабходны набор паходных зручнасцяў, уключаючы ўтульны “спальнік” і набор аднаразовых вільготных сурвэтак – ці змаглі б яны выжыць у такіх умовах хоць дзень? Ды яшчэ штохвілінна прыслухоўваючыся: ці не крадзецца дзе побач смяротная небяспека?

…Толькі праз паўгода пасля таго, як спалілі вёску, у лістападзе 1943-га, калі Гомельшчыну вызвалілі ад немцаў, людзі выйшлі з лесу. І вярнуліся на папялішчы. Мужчын, якіх не паспелі забраць на фронт у 1941-ым, мабілізавалі зараз. У вёсцы – дакладней, на яе папялішчы – засталіся старыя, малыя і жанчыны. Насоўвалася зіма – а дзе схавацца ад холаду? Капалі зямлянкі, ладзілі нейкае падабенства печы – хто на што быў здатны. Сяліліся пад адным “дахам” на некалькі сямей.





А потым надарыўся тыф – ён касіў людзей не менш бязлітасна, чым нямецкія аўтаматныя чэргі. Перахварэла тыфам і мая маці – расказвала, як кідалася ў ліхаманцы, нікога не пазнаючы, і ёй паўсюль мроіліся яблыкі – вельмі хацелася яблыкаў… Як яна выжыла – без лекаў, у голадзе, холадзе, як адолела смяротную хваробу – аднаму богу вядома. Як выжылі шасцёра дзяцей у бацькавай сям’і? Іх бацьку, майго дзеда Мікалая, пасля вызвалення адразу ж забралі на вайну, там ён трапіў у палон, пасля эвакуіраваў і перавозіў на Урал абсталяванне з нямецкіх заводаў – і дамоў вярнуўся толькі ў 1947 годзе.


Як выжылі яны ўсе, мае шматпакутныя аднавяскоўцы? Якая вышэйшая сіла ўратавала іх – і чаму толькі тых, каго ўратавала? У чым была віна тых, хто апынуўся ў брацкай магіле, хто не выйшаў з лесу, хто не перажыў першую пасляваенную зіму?

Маладыя зараз часта пасміхаюцца са старэйшых, якія не пагаджаюцца з іхняй незадаволенай буркатнёй на цяжкае жыццё, на высокія цэны і, як аб самым запаветным, мараць аб адным: толькі б іх дзеці і ўнукі не ведалі вайны. Ім, маладым, гэта здаецца старэчым блюзнерствам, бо ў іх разуменні вайна – гэта гераізм, барацьба, гэта захапляльныя прыгоды. А іх дзяды і бацькі ведаюць, памятаюць – геннай памяццю, зарубкамі на сэрцах і лёсах, што вайна – гэта пакуты і смерць. І ўсё ў жыцці можна перажыць, і ўсё пераадолець – калі ты жывеш у міры…

-------------------

Ніна РЫБІК.