На карте Островетчины: Кисели

15:31 / 06.11.2016

Мяне заўсёды здзіўляла Спондаўшчына – унікальны куточак зямлі Астравецкай. Колькі слынных і таленавітых дзяцей яна ўзгадавала на сваіх бязмежных прасторах! У Баранях нарадзіўся святар, паэт, чалавек незвычайнай душы Казімір Сваяк і яго не менш таленавіты, музычна адораны брат Альбін. Лакцяны ўзгадавалі другога святара-адраджэнца, які таксама тварыў на літаратурнай ніве, – Янку Быліну. Хутар Глушыца даў гэтаму свету цудоўнага разьбяра па дрэве Міхаіла Валуевіча… І пералік людзей, лёс якіх звязаны са Спондаўчынай, можна працягваць бясконца: сярод іх – знакамітыя фізікі, садаводы, літаратары, грамадскія дзеячы.

Як паказвае моў уласны досвед: сучаснікі – ураджэнцы тых краёў, не менш адметныя і таленавітыя, чым іх папярэднікі.

Рыхтуючы чарговы выпуск “На карце Астравеччыны”, мы ніяк не маглі абмінуць Спондаўскі край, у прыватнасці вёску з вельмі смачнай назвай – КІСЯЛІ, якая знаходзіцца ў маляўнічым і ўнікальным месцы нашага раёна, дзе сходзяцца тры вобласці Беларусі і Літвы. Астравецкія Кісялі мяжуюць з Мядзельскім раёнам Мінскай вобласці, Пастаўскім раёнам Віцебскай вобласці і літоўскім Швянчонісам.

Адкуль ёсць пайшла?

Існуе тры версіі паходжання назвы вёскі Кісялі.

– Даўней казалі, што Кацярына Вялікая падарыла свайму гвардзейскаму повару Кісялеўскаму за стараннасць і руплівасць землі, якія прасціраліся ад Гудалёў да Клюшчан. Першапачаткова і пасяленне мела назву Кісялёва, і толькі з цягам часу трансфармавалася ў Кісялі, –расказвае мясцовая краязнаўца Іаланта Францаўна Валуевіч. – Таксама існуе легенда, што вёску назвалі Кісялямі, бо тут у асноўным, за выключэннем заможных гаспадароў, сяляне мелі вельмі бедныя і малаўрадлівыя землі. Ураджаю збожжа і бульбы хапала ненадоўга – астатні час яны перабіваліся кісялём з аўсянага вотруб’я і журавінаў, які кісялёўскія гаспадыні гатавалі на славу!

А мясцовыя жыхары кажуць, што сваю назву вёска магла атрымаць не толькі ад традыцыйна беларускай стравы – кісялю, але і ад прозвішчаў жыхароў. Даўней ледзьве не ў кожнай хаце жылі Кісялі!

Кісялёўскія жанчыны на ўборцы ільну, прыблізна 1958 год: (1 рад: Вера Масленік, Лёня Лось, Гражына Аўлас, Гелена Кісель; 2 рад: Эмілія Кісель, Вера Кісель, Яніна Кісель, Паўліна Шапель, Сабіна Трыбоцкая; 3 рад: Ядвіга Кісель, Марыя Трыбоцкая, Ганарата Трыбоцкая, Францішка Станкевіч, Моніка Шымковіч, Гэлена Ярош, Вольга Рачко)

З гісторыі

Як сцвярджаюць некаторыя пісьмовыя крыніцы, вёска Кісялі, як Масцяны і Лакцяны, некалі належала да маёнтка Лынтупы – аднаго са старажытнейшых паселішчаў Віленскага края, якое ўзгадваецца ў дакументах з канца ХVІ стагоддзя.

У 1591 годзе, калі маёнтак Лынтупы выкупіла ўдава троцкага ваяводы Яна Глябовіча Кацярына Кратошынская, быў складзены яго інвентар. Згодна з ім, у гэты час у Кісялях было 20 валок зямлі, з якіх 7 валок належалі аселым: Томцы Счымбір, Іванавай Счымбіравай, Лаўрыну Мацяшовічу, цівуну Станіславу Мацяшовічу, Войцеху Кісялю, Станіславу Бартламеевічу. Кожны меў па 1 валоцы зямлі.

У мясцовай жыхаркі Зофіі Бярнардаўны Шапель ёсць копія метрыкі Клюшчанскага касцёла з 1909 па 1913 гады. Роўныя, старанна выведзеныя каліграфічным почыркам радкі сведчаць, што на той час у Кісялях жыло трыццаць сямей, а ўсяго больш за сто чалавек. У кнізе “Памяць” згадваецца, што ў 1959 годзе ў вёсцы было 74 жыхары. А на студзень 2016 года, па звестках Міхалішкаўскага сельсавета, у Кісялях – 7 двароў і 13 чалавек.

Сям’я Шапель, 1916 год: першы рад злева направа: Моніка, Бярнард, Марыяна, Нікадзім, Уладзіслаў; у другім радзе – Марыя, Вітольд Кісель і Фрацішак

Сям’я Кісель (злева направа): Іосіф Трыбоцкі, Іван, яго сыны – Іван, Казімір, Уладзімір (“Чорны”) і іх маці Эмілія

Сыны і дочкі вёскі Кісялі

Генуэфа Антонаўна Семашкевіч

– Жыццё склалася так, што гадавалі мяне дзядуля і бабуля ў Кісялях, – пра гэта ўспамінае ў вершы “Сяброўцы дзяцінства Юзэфе” Генуэфа Семашкевіч. – Да сям’і прыбягала кожную вольную хвілінку, бо сваіх маму і тату любіла без памяці, як і сваіх малодшых брацікаў.

Яна рана выйшла замуж і пераехала ў Літву, як і многія прадстаўнікі яе пакалення працавала, жыла па людскім і божым законах.

– Многія вершы напісаны тады, калі Генуэфа Антонаўна наведвала родныя мясціны, – расказвае Іаланта Францаўна Валуевіч. – Яна любіць людзей. Пражыўшы большую частку жыцця ў Літве, Генуэфа Антонаўна не забыла матчыну мову, памятае род, мае кроўную повязь з роднай зямлёй.

Лірычныя вершы Генуэфы Семашкевіч пранізаны невымоўнай любоўю да свайго краю. У іх пацеркамі ўплецены дзіцячыя ўспаміны і сталая ўдзячнасць землякам.

…Дарогі, сцежачкі і сцежкі,

Я рада зноўку вандраваць

Па маёй роднай Бацькаўшчыне,

Дзе ля дарог крыжы стаяць,

Прыбраныя рукой жаночай

Чырвонай ружай, сінім васілёчкам.

Далёкая мая старонка!

Люблю радзімы мой куток

І рэчкі ціхую гамонку,

Струны празрысты паясок.

І лесу сіняга падкову,

Што абдымае наваколле.

Дзе ля дарогі крыж дубовы,

Люблю я вёсачку Дамброву.

Там адзінокая хаціна –

Былога шчасця ўспаміны?

Масцяні – ў школу-сямігодку

Хадзілі разам мы з сяброўкай.

З Ласёвай студні ў Кісялях

Люблю вады крынічнай смак.

Няма нікога і нічога:

Ні таго саду маладога,

І гаспадар і гаспадыня

Даўно на могілках спачылі.

Ніхто ўжо не чакае ў госці

Тут, як чакалі ў маладосці...

Стол з сапраўдных млынавых жорнаў

ЗОСЯ: Зофія Бярнардаўна Шапель

Менавіта з гэтай жанчыны, а калі больш дакладна, з яе сядзібы пачалося маё знаёмства з Кісялямі. Уладанні Зофіі Бярнардаўны, здаецца, сышлі са старонак казачнай кнігі. Чаго толькі няма на падворку дбайнай гаспадыні: тут і адмысловы стол з сапраўдных млынавых жорнаў, і шматгалосае птаства, і вялікі сад, у ценю якога прыхаваліся ад чужога цікаўнага вока вуллі… Калаўрот, збанкі, каменьчыкі знайшлі сваё месца на прысядзібным участку жанчыны.

Не менш цікавай аказалася і сама гаспадыня. Праз сваю сціпласць – “Не трэба пра мяне пісаць, лепш пра людзей нашых кісялёўскіх раскажыце! – Зофія Бярнардаўна змаўчала пра большасць сваіх захапленняў. А іх у жанчыны шмат. Адкрыць у ёй тонкага лірыка і ўважлівага назіральніка мне дапамаглі, як ні дзіўна, інтэрнэт і сацыяльныя сеткі.

На сваёй старонцы ў “Аднакласніках” Зофія Бярнардаўна размяшчае фотаздымкі кісялёўскіх краявідаў: на адным неахвотна прачынаецца зямля і вітаецца з раніцай малочным густым туманам; на другім буйныя гронкі рабіны апрануліся ў мяккія снежныя капялюшыкі; на трэцім – круглабокая вясёлка знітоўвае зялёны лес з шэрым, налітым свінцом, небам… І на кожным здымку, нягледзячы на тое, што ён зроблены на звычайную “мыльніцу”, а не на прафесійную фотакамеру, чытаецца замілаванне, любоў і пяшчота аўтара.

Дзякуючы ўсюдыіснаму інтэрнэту станоўчыя водгукі на работы Зофіі Бярнардаўны ў выглядзе “аднакласнікаўскіх класаў” і захопленых каментарыяў прылятаюць з усяго свету: Германіі, Ізраіля, Літвы, Украіны. Для людзей, якіх лёс змусіў пакінуць родны край, гэтыя фотаздымкі – як глыток свежага паветра, як судакрананне з даўно забытай сцежкай дзяцінства, такая чаканая, хоць і віртуальная сустрэча з маленькай радзімай.

– А колькі рарытэтных рэчаў сабрала Зося, – у адным з электронных лістоў расказала мне Іаланта Францаўна. – У яе ёсць некалькі экспанатаў, якімі жанчына моцна даражыць, – розныя па выкарыстанні прасы. Напрыклад, маленькі латунны прасік без вугалёў награваўся супраць полымя для прасавання каўнерыкаў, манжэтаў, карункаў. Сваё месца ў хаце занялі і розныя насценныя гадзіннікі, настольныя і падвясныя газавыя лямпы, ліхтары, мялкі, пралкі. А галоўнае, Зося – чалавек, які ніколі не пакіне ў бядзе. Больш таго, яна не толькі паспачувае ад душы, але і кінецца дапамагаць, шукаць паратунак. Яна гасцінная гаспадыня і ўрэшце – чалавек, з якім заўсёды хочацца дзяліцца радасцю ці поспехам: шчыра, без зайздрасці парадуецца за цябе. Яна моцна любіць зямлю дзе нарадзілася і вырасла –, родныя Кісялі.

У тым, што жанчына моцна любіць Кісялі я ўпэўнілася і сама ў размове з Зофіяй Бярнардаўнай. Слухаючы яе ўспаміны на ўтульнай кухні, злавіла сябе на думцы, што такіх, як яна, людзей апантаных гісторыяй роднай старонкі, улюбёных у сваю вёску і яе краявіды, з кожным годам становіцца ўсё менш. Толькі дзякуючы ім гісторыя мястэчак, вёсак – а значыць і цэлых сямей – жывая.

Зофія Бярнардаўна Шапель

– Па ўспамінах старажылаў, раней у Кісялях і школа была свая, і карчма, на якую – вядома ж, туды мужыкі цягнуліся, займеўшы капейчыну, – сыпаліся праклёны мясцовых кабет. А якія кісялёўцы майстры! Даўней і бочкі, і валёнкі, і сякеры – усё самі рабілі. Мой тата – я з ім чамусьці больш часу праводзіла, чым з мамай – скуры вырабляў. Спачатку вымочваў ў растворы з зёлак, крэйды, дубовай кары, а пасля нацягваў на чатыры палкі. І толькі потым ён пачынаў працаваць спецыяльным ножыкам. Увогуле Кісялі, як і большасць вёсак напачатку ХХ стагоддзя, была вёскай майстроў, – успамінае Зофія Бярнардаўна. – Брыгада ў складзе Вітольда Кісяля, Рамана Валуевіча, Эдуарда Трыбоцкага, Браніслава Трыбоцкага ставіла хаты; Аляксандр Кісель вапнярню меў; Франц Трыбоцкі цагляны завод трымаў. А Славаміра Аўласа ўвогуле можна лічыць вынаходнікам. Ён сам сканструяваў снегаход: спераду да “снежнай машыны” былі прымацаваны лыжы, а ззаду – “гусеніца”, і кабіна нават была. А яшчэ Славамір здымаў на фотакамеру жыхароў Кісялёў. Стэфан Масленік, калі хадзіў мо ў 8 клас Лынтупскай школы, сам сабраў радыё.

– Раней жа вялікія сем’і былі. Малання Кісель нарадзіла і выхавала 10 дзяцей, Марыяна Шапель – сямёра, Алена Шымковіч – васьмёра дзетак... А я ў бацькоў адна. Мама Мальвіна Андрэеўна была вядомай на ўсё наваколле швачкай, нават вучаніц мела. Памятаю з дзяцінства смак страў, якія яна гатавала. Але я была таткавай дачушка. Мой дзядуля, яго бацька, Нікадзім Антонавіч ў канцы ХІХ стагоддзя выехаў на заробкі ў горад Гатчын – там на заводзе сустрэў каханне, сваю будучую жонку Марыяну з незвычайным прозвішчам Нябеская. Што, калі не Боскае прадбачанне, звяло кісялёўскага юнака і свірскую дзяўчыну ў далёкім рускім горадзе? Неўзабаве яны вярнуліся на радзіму і нарадзілі пяцёра дзяцей, -- з цеплынёй у голасе гаворыць Зофія Бярнардаўна.

– І я крыху паездзіла па свеце, – працягвае жанчына. – Але асела ў Кісялях. З раніцы да вечара кручуся: і касіць умею, і араць. Для мяне што жаночая, што мужчынская работа –без розніцы. У маладосці на “Яве” нараўне з хлопцамі ганяла. І цяпер з задавальненнем асядлала б гэтага “жалезнага каня”. А вось за спакоем іду да пчол. Мая бабуля Зофія займалася пчалярствам. А зацікавіў мяне гэтым Валодзя Чорны (“Чорны” – мянушка, а прозвішча, вядома ж, Кісель. – заўв.аўт.). Пра яго незвычайны музей нават пісала “Астравецкая праўда”. Шкада, што пасля смерці майго сябра ад гэтай багатай скарбніцы нічога не засталося…

– Гісторыя – яна ж у рэчах, фотаздымках, успамінах старажылаў захоўваецца, – пераканана Зофія. – У мінулым годзе я зрабіла копію метрыкі Клюшчанскага касцёла, у якой можна адшукаць прозвішчы і імёны жыхароў нашых Кісялёў. А Кацярына Трыбоцкая склала план, на якім пазначаны ўсе хаты з датай пабудовы… Па нітачцы збіраю звесткі пра родную вёску і яе жыхароў, каб памяць пра Кісялі жыла. Я ўдзячна лёсу, што ён з усіх дарог – віленскіх, міхалішскіх, астравецкіх – вярнуў мяне на родную кісялёўскую сцежку.

АНУСЯ: Ганна Францаўна Валуевіч

На парозе свайго дома з ярка-сінім ваканіцамі мяне сустракае сухенькая жанчына з добрымі вачамі, да якой бесперастанку туліцца юрлівы шчанюк. Пакручанымі ад цяжкай працы рукамі гаспадыня пяшчотна гладзіць свайго гадаванца і ўспамінае былое жыццё:

Ганна Францаўна Валуевіч са сваім гадаванцам

– Увесь мой век прайшоў у Кісялях: тут нарадзілася, гадавалася, шчаслівай была… І слёз нямала праліла. Гадок мела, як тата памёр. Мама казала, што меў парушэнне страўніка – зараз і я пакутую на гэткую хваробу. За што было хаваць беднай жанчыне мужыка – ніхто не пытаўся. Ні капейчыны ў хаце! Мама пазычыла грошы ў клюшчанскіх жыдоў, каб справіць хаўтуры, – а пасля спіны не разгінала, каб аддаць тыя няшчасныя рублі. Гэта зараз камбайнамі хлеб збіраюць, а мы ўсё ўручную рабілі: сярпамі жалі жыта, рукамі лён рвалі... Кожная сям’я абрабляла зямлю. Трымалі коней і кароў. Мы бедна жылі. Пасля вайны абуцца і адзецца цяжка было. Я няграматная, і мужык мой таксама быў непісьменны – за працай не было часу вучыцца. Але на танцы ў вёсцы збіраліся. Як цяпер памятаю, у Пятрашышках чалавек на гармоніку граў і спяваў: “Дзе ні аглянуся – усюды Ануся!”. Гэтая песня лёс мой прадказала. Франц быў з беднай трашчанскай сям’і. Увосень вярнуўся з арміі, а на вясну мы ўжо вяселле справілі. Шлюб бралі ў Казаноўцы, бо ў Клюшчанах касцёл быў зачынены – толькі сцены стаялі; ксяндзы ва ўсёй акрузе ці знішчаныя, ці разагнаныя. Вяселле слабае было: мяса варанае, капуста квашаная, бульба, квашаніна… Ніхто рулетаў не вырабляў, стравы былі простыя. Што нам дарылі? Хто што мог. Гэта цяпер маладым грошы даюць, у нас такой моды не было, – узгадвае Ганна Францаўна. – Раней лічылася, што Кісялі пачынаюцца з цаглянага завода. Дырэктарам там быў чалавек са Свіры. Прозвішча ўжо і не ўспомню – але добры быў чалавек. Працавалі на цагельні цяжка: сырую цэглу ўручную вазілі на тачках да вялікіх пячэй, дзе яна абпальвалася. І не адзін раз трэба было зрабіць такую дарогу, пры тым што адна цагліна важыла пяць кілаграмаў. А пасля яшчэ і дахаты падляцець: бычкоў перавязаць, карову падаіць, парасят пакарміць…

Валуевічы

– Мы разам з мужам амаль паўстагоддзя пражылі. Пахавала яго – ужо чатырнаццаць гадоў адна жыву. Добра, што сын і сынова пад бокам. Шкада толькі, што вёска змірае: мала людзей засталося – толькі хаты пустыя стаяць. А некалі і ад іх следу не застанецца, – голас жанчыны напаўняецца жалем. – Якая наша вёска раней была ладная! А людзей колькі жыло! Каваль Нікадзім Казёл плугі рабіў, у вучнях у яго хадзіў Іван Шапель. Хамуты шыў Раман Трыбоцкі, а Іосіф Трыбоцкі печкі ставіў. А якія бочкі і дзежкі выходзілі ў Адама Трыбоцкага! У вёсцы збіраліся дзяўчаты кудзелю прасці, а жанчыны шылі, вышывалі, ткалі. І я таксама. Харошыя дываны выходзілі, але распасужылі ўсё і кросны папалілі.

– Авечак яшчэ трымаю, але чохлаў ужо няма. Раней у калгасе не плацілі, кілю гірсы дадуць – а лепшае збожжа адымуць. А ты галаву ламай, як спячы хлеб. Зараз жыць лягчэй, чым раней. Вось толькі гады не тыя: вочы бачаць, а рукі ўжо рабіць спрытна, як у маладосці, не могуць. Для сябе ў Бога ўжо нічога не прашу, няхай дае долю і здароўе маім дзецям і ўнукам, – Ганна Францаўна змаўкае – а праз хвіліну з яе вуснаў ліецца тужлівая польская песня. – “…І dom twój rozbiorą, i nic nie zostanie…” Так і ў жыцці – зямны век чалавека, як і след знічкі, вельмі кароткі.

Копія касцельнай метрыкі

ЛЁША: Аляксей Валуевіч

Падчас вучобы ў школе кожнае лета Аляксей, калі выдавалася вольная хвілінка, бег да бабулі Ганны – балазе, хата яе непадалёк. Хто, калі не ўнук, абкосіць у двары траву, пасячэ дровы ці выкруціць вады – каб бабуля лішні раз не натруджала свае спрацаваныя рукі.

– Нарадзіўся я, як і мае бацькі і дзяды, у Кісялях, – расказвае хлопец. – Закончыў Масцянскую пачатковую школу, пасля вучыўся ў Спондаўскай сярэдняй. Пасля 9 класа паступіў ў Камарова, дзе атрымаў спецыяльнасці электраманцёра і вадзіцеля, вучыўся разам з братам яшчэ і ў Вілейцы. Адслужыў ў арміі…

Аляксей Валуевіч дапамагае па гаспадарцы сваёй бабулі Ганне

– Мае ўнучкі, Лёшка і яго старэйшы брат Андрэй, як блізняты, – далучаецца да размовы Ганна Францаўна Валуевіч. – Калі надышоў час ісці ў войска, гэтак мы прасілі начальства, каб хлопцаў не разлучалі, і паслухалі нас.

Андрэй зараз жыве і працуе ў Вілейцы, а Аляксей перабраўся ў Астравец: знайсці працу не тое, што ў Кісялях – нават у Спондах, складана. А былі часы – старажылы яшчэ памятаюць, – калі людзі з усёй акругі працавалі на цагельні ў Пятрашышках, побач з Кісялямі, і ля кожнай хаты бегалі басаногія дзеці…

На маё пытанне пра мары Аляксей пасля кароткай паўзы адказаў проста – але шчыра:

– Хачу стварыць сям’ю, каб ужо са сваімі дзецьмі прыязджаць да бацькоў і бабулі ў Кісялі.

…Хуткаплынны час сваёй нябачнай рукой непазнавальна правіць краявіды, паглынае некалі абжытыя хаты і сцірае з зямнога твару хутары. Але па хвалях людской памяці і па расповедах мясцовых жыхароў можна аднавіць такую далёкую, але яшчэ не страчаную гісторыю. Вытокі жыццёвых рэк многіх людзей – вучоных, настаўнікаў, паэтаў, юрыстаў, працаўнікоў заводаў – пачаліся менавіта ў Кісялях, дзе і зараз жывуць шчырыя, адкрытыя і сумленныя людзі – Кісялі, Шапелі, Валуевічы, Трыбоцкія…

Пра былую цагельню, на якой працавала шмат кісялёўскіх людзей, зараз нагадвае толькі патрапаная часам труба

Гістарычны факт

Падчас калектывізацыі ў Кісялях таксама стварылі калгас, які мясцовыя між сабой называлі “мільянерам”. Першым і апошнім яго старшынёй – гаспадаркі пастаянна аб’ядноўваліся і ўзбуйняліся – быў Міхаіл Карлавіч Шымковіч.

Ваенныя часы

Два браты Мечыслаў Карлавіч і Іосіф Карлавіч Трыбоцкія – ветэраны Вялікай Айчыннай вайны;

Іван Нікадзімавіч Шымковіч прапаў без вестак у Польшчы;

Уладзіслаў Нікадзімавіч Шапель, памёр ад ран і пахаваны ў Польшчы;

Кісель Франц Аляксандравіч, перажыў плен.

Алена ГАНУЛІЧ, фота аўтара і з архіва Зофіі Шапель.

Аўтар выказвае падзяку за дапамогу ў падрыхтоўцы артыкула Зофіі Шапель і Іаланце Валуевіч.