Об истории вымирающей деревни Большое Село рассказали её жители
Пра колішняе і цяперашняе жыццё Вялікага Сяла расказваюць яго старажылы Вераніка Аляшкевіч, Юзэфа Каванская, муж і жонка Анастасія і Іван Каванскія і іх дачка Алена Кусойць.
Кожная вёсачка мае сваю ўнікальную гісторыю – і яна не менш цікавая, чым тая, пра якую расказваюць падручнікі гісторыі. Вёска заўсёды жыла жыццём сваіх жыхароў: разам з вяскоўцамі няньчыла іх дзяцей, бачыла іх сталенне і развітанне з гэтым светам; працавала і вучылася з імі; даглядала гаспадарку; святкавала і пакутвала… Усё, што адбывалася ў лёсах дзяцей вёскі і засталося ў іх памяці, фотаздымках, рэчах, звычаях, гэта і ёсць яе адметная гісторыя.
Адкуль пайшло Вялікае Сяло?
– Ішоў неяк мужык праз нашу вёску, – расказвае Анастасія Каванская легенду пра назву вёскі. – І запытаўся ў мясцовай бабулькі, што гэта за сяло. А тая недачула і кажа: «Так гэта вялікая вёска!».
Невялічкая вёска Вялікае Сяло суседнічае з такімі ж нешматлюднымі Клюшчанамі. Можа падацца, што гэта адна вёска: яны стаяць бок у бок – вуліца нібы працягваецца, указальніка з назвай ні ў пачатку, ні ў канцы Вялікага Сяла няма. Пра тое, што гэта асобны населены пункт, не лічачы мясцовых людзей, «падкажа» крыж у пачатку вёскі, які ўжо «спачывае» на траве і, бачна, падняць яго няма каму. «Раскажуць» і абвесткі з графікам прыезду аўталаўкі, прымацаваныя на двух хатах ў сярэдзіне і ў канцы вёскі, а таксама падпісаныя маслянай фарбай паштовыя скрынкі на сцяне аднаго з дамоў.
Цяпер у Вялікім Сяле толькі чатыры жылыя дамы, а два выкарыстоўваюцца як дачы. Непрацуючыя воданапорная вежа і колішняя ферма «адасобіліся» – трапілі ў пагранічную паласу.
Раней на працу ў калгас вяскоўцы хадзілі ў суседнія Клюшчаны, дзе таксама працаваў магазін, школа-васьмігодка і комплексна-прыёмны пункт – бытоўка. У Клюшчаны хадзілі на набажэнствы ў касцёл.
Калісьці ў Вялікім Сяле было 32 двары. У 60-х гадах людзі пачалі выязджаць – вёска пакрысе пусцела.
Цяпер нешматлікія жыхары Вялікага Сяла сустракаюць два разы на тыдзень аўталаўку; у панядзелак, аўторак, сераду і пятніцу могуць з Клюшчан даехаць на аўтобусе ў Астравец. Калі дрэнна сябе адчуваюць, вяскоўцы выклікаюць «хуткую» з Міхалішак і па некалькі разоў на дзень сустракаюць пагранічныя патрульныя машыны. Больш, акрамя дзяцей і ўнукаў, сюды ніхто не едзе.
– Чужых тут няма, – гаворыць Вераніка Аляшкевіч. – Толькі свае. Нават Бог на нас забыўся – не забірае…
– У нашай вёсцы амаль усе былі Каванскія, – расказвае Анастасія Каванская. – Толькі ў бабы Веры – Аляшкевіч. (Усміхаецца.)
Прозвішча Каванскі сугучнае слову «каваць», у Вялікім Сяле стаяла кузня – магчыма, адсюль і пайшлі Каванскія?
Жыццё на мяжы
– У савецкія часы затаварвацца мы ездзілі на цягніку з Гелядні ў Новую Вільню – планавалі так, каб прыехаць, закупіцца і паспець назад на гэты ж цягнік, – расказвае Іван Каванскі. – Там у магазінах нас ужо ўсе ведалі, і, як мы заходзілі, чарга расступалася – уперад прапускалі.
У Гелядню да цягнікоў мясцовыя жыхары насілі прадаваць ягады. Дзяцей пасажыры частавалі цукеркамі, а з фанцікаў потым вяскоўцы рабілі дыванкі для сцен.
– У Астравец нашы вяскоўцы рэдка ездзілі – на аўтобусе гэта займала больш за тры гадзіны, – успамінае дачка Івана і Анастасіі Каванскіх Алена Кусойць. – Прасцей і хутчэй было дайсці да Гелядні: два з паловай кіламетры дарогі – і ты на месцы. А там цягніком – у Пабрадзе, Швянчоніс ці ў Вільню. Да нас у вёску і аўталаўка літоўская прыязджала. Надта хлеб смачны прывозіла.
Не толькі за літоўскімі прадуктамі ездзілі вяскоўцы ў Вільнюс – вазілі туды прадаваць лішкі з уласнай гаспадаркі: гандлявалі яйкамі, малаком, смятанай, тварагом.
Некаторыя вяскоўцы працавалі на чыгунцы, многія ездзілі на работу ў Вільню.
– Амаль у кожнага з нашай вёскі ў Літве жыў нехта з родных, – расказвае Алена Кусойць. – Таму ў суботу з боку Гелядні цягнуўся доўгі ланцужок: дзеці-браты-цёткі прыязджалі ў Вялікае Сяло на выхадныя.
– Кароў у поле мы выганялі не па гадзінніку, а па «цягніку», – працягвае Алена. – Цягнік прайшоў – час гнаць кароў!
Так было раней – без межаў, віз, пашпартнага кантролю, абмежавання на ўвоз-вываз прадуктаў і з аднолькавай валютай, – пакуль вялікая дзяржава не развалілася.
Цяпер усё па-іншаму: каб трапіць нам у Вялікае Сяло, трэба мець пры сабе пашпарт; каб схадзіць у ягады-грыбы, муж і жонка Каванскія бяруць з сабой пропускі – без іх нельга знаходзіцца ў пагранічнай паласе.
Жыхары
Цётка Юзэфа
З 90-гадовай Юзэфай Каванскай сустрэліся ля яе дома – яна «палітыкавала» са сваёй сястрой Ганнай, якая прыйшла ў госці з Клюшчан. Пакуль маці была занятая госцяй, у хаце і на панадворку завіхаліся яе дзеці. Яны жывуць у Літве і прыязджаюць у родную вёску, каб маці адведаць.
– Навязуць усяго, парадкі мне навядуць – глядзяць мяне! – гаворыць цётка Юзэфа. – Я, дзякаваць Богу, яшчэ рухаюся сама.
Манера гаварыць, позірк, постаць, рухі цёткі Юзэфы выдаюць валявы характар – бачна, і цяпер сярод родных галоўная – яна. Гады адабралі спрыт, але не нораў, і нават валасы сівізна кранае, нібы баючыся, – толькі дзе-нідзе…
– Нарадзілася я тут, у Вялікім Сяле… У адным класе ў школе два гады сядзела! – працягвае цётка. – У нас школы не было – усе ў Клюшчаны хадзілі. Вучылі на польскай мове – тут жа Польшча была. Я адвучылася ў 1 класе – а тут Расія заступіла, і мяне зноў у 1 клас – вучыць па-беларуску! Я сем класаў скончыла.
– З 67-га года ў калгасе паляводам працавала, – расказвае Юзэфа Каванская. – І мужык мой там жа працаваў. Аплата была сабачая – 20 рублёў! Ну і натурай давалі яшчэ…
Да 1967 года цётка Юзэфа сядзела ў хаце – дзяцей гадавала, бо дапамагчы не было каму.
– У мяне іх чацвёра: Стась, Андрэй, Ядзя і Гражына, – гаворыць жанчына. – Як прыедуць – так добра, так вясёла! А як паедуць – такі сум нападае… Сяджу тады з коткай ды кацюкамі і чакаю… Нават з хаты выходзіць не хочацца!
Баба Вера
Непадалёк ад цёткі Юзэфы жыве яшчэ адна ўраджэнка гэтай вёскі – 95-гадовая Вераніка Аляшкевіч. Яна сустрэла мяне на парозе сваёй хаты. Светла-блакітныя вочы невысокай, крыху прыгорбленай сімпатычнай жанчыны вылучалі такую дабрыню і цеплыню, што яе міжволі захацелася абняць.
Баба Вера жыве адна. Да яе не прыязджаюць дзеці і ўнукі – іх няма.
– Хата, у якой я жыву, бацькоўская, – гаворыць бабуля Вера. – Замужам ніколі не была: маладая была, дык не хацела, потым не хацела за абы каго. Вось так і сяджу... Пляменнікі ў Літве, рэдка прыязджаюць – у іх свае справы. А да мяне прыходзіць апякунка з Клюшчан – Галя Пецюлевіч (сацыяльны работнік. – Заўв. аўт.). Дапамагае тое-сёе, ды Таіска часта наведвае (Анастасія Каванская. – Заўв. аўт.).
Бацька бабы Веры, Антон Аляшкевіч, быў солтысам. Кожную пятніцу ён едзіў у Жукойні на сход. Калі вяскоўцы хацелі на базары прадаць жывёлу, павінны былі атрымаць у яго даведку.
– Бацькі мае багатыя былі, валочнікі, – гаворыць баба Вера. – У таты толькі сёстры былі, таму ўся дзедаўская зямля – яе было многа – перайшла яму. На сезон бацькі наймалі парабкаў.
Вераніка Аляшкевіч скончыла ў Клюшчанах 7 класаў польскай школы.
– А тады ў Карольці ў хаце пасля вайны курсы арганізавалі па беларускай мове – настаўніца з Клюшчан прыходзіла, – узгадвае жанчына.
У 17 гадоў бацька аддаў Вераніку да міхалішкаўскай швачкі на навуку. Акрамя дачкі Аляшкевічаў, у яе вучылася яшчэ трое дзяўчат. Такіх «настаўніц» трымалі на кантролі мясцовыя ўлады – калі прыходзіла праверка, «вучаніц» швачка хавала.
– Была адразу ў калгасе звеннявой па льну – на ВДНГ у Маскву нават ездзіла. Потым пяць гадоў пошту разносіла, цялят паіла на ферме, рабіла на клюшчанскай малочнай кухні – смятану ў Свір вазілі, казеін рабілі, – пералічвае баба Вера свае «работы». – Апошнія дзесяць гадоў у клюшчанскай бытоўцы швачкай рабіла.
Вялікая Айчынная вайна запомнілася бабе Веры голадам.
– Нямецкія салдаты лавілі людзей, збіралі ў адну хату, а потым вывозілі. Мы хаваліся ў лесе, – узгадвае бабуля. – Хто мог, выкупляў сваіх, астатніх вывезлі. Пасля вайны некаторыя вярнуліся.
Баба Вера расказала, што пасля вайны яны ездзілі ў літоўскі Панявежыс выменьваць пярсцёнкі і саматканыя дываны на збожжа.
– Ездзілі на цягніку, – гаворыць баба Вера. – А вагон перапоўнены – не ўбіцца! Дык мы, ды і многія, каму месца не хапала, на дах залазілі – і так ехалі.
Вяскоўцы ўзгадваюць, што раней у кожнай хаце па 5-7 дзяцей было, а як прыйшлі саветы, людзі пачалі ціснуцца да гарадоў.
– Зямлю адабралі, касіць нават у сваіх садах не давалі, – успамінае баба Вера. – У нас забралі коней, свіран, малатарню. Людзі хавалі жывёлу. Норму масла і малака абавязкова ў калгас трэба было здаваць… Во як жылі! Цяпер гаспадарка нікому не патрэбная, а раней мы толькі з гэтага жылі.
Анастасія і Іван Каванскія
Маладая настаўніца Анастасія Канстанцінаўна прыехала ў Клюшчанскую школу са Слонімшчыны – і засталася на Астравеччыне назаўсёды. Тут яна спаткала Івана Каванскага. Ажаніўшыся, маладыя сталі жыць разам з бацькамі Івана ў Вялікім Сяле. Выгадавалі трое дзяцей: Алену, Веру і Рамана – назвалі іх імёнамі сваіх бацькоў.
– У мяне залатая свякроўка была: дзяцей глядзела – за работай я часу на іх асабліва не мела, ды і гаспадарку вялікую трымалі, – расказвае Анастасія Каванская. – Свякроў заўсёды гарой за мяне стаяла, калі якія спрэчкі здараліся. Мы з Іванам так у бацькоўскай хаце і жывём.
Муж і жонка Каванскія адзіныя, хто зараз трымае ў вёсцы гаспадарку: куры, авечкі, козы, а яшчэ каты ды сабака. А за ўласнаручна сплеценым з лазняку плотам радуюць вока кветкі і дагледжаныя градкі.
На маё пытанне, навошта столькі жывёлы – усё ж людзі ўжо немаладыя, – Анастасія смеючыся адказвае:
– Дык гэта ж каб рухацца.
– Мы як адно цэлае – не можам адзін без аднаго, – гавораць усміхаючыся Каванскія. – І без гэтай вёскі…
Муж і жонка і сапраўды як дзве палавінкі аднаго цэлага. Іван і Анастасія нават знешне падобныя адзін да аднаго. Ён – стрыманы, памяркоўны ў размове і рухах, з пачуццём гумару, гаспадарлівы. Яна – усмешлівая, гаваркая. Пяшчота, цеплыня і любоў да людзей і навакольнага свету бачны ва ўсім, што робіць і гаворыць гэта жанчына. І разам з тым, у ёй адчуваецца ўнутраны стрыжань: Анастасія Каванская хутка змяніла пасаду настаўніцы на дырэктарскую. Працавала ў літоўскіх Ропішках, а потым без роздуму перайшла ў Клюшчаны настаўніцай, калі дачка пайшла ў школу. Затым кіравала Спондаўскай школай.
– Было шмат прапаноў пераехаць у горад, але мне хацелася жыць толькі тут, хоць я і не мясцовая, – дзеліцца жанчына. – Мужу, калі ён працаваў у Вільні, нават кватэру абяцалі – толькі пераязджай. Але мы гэтаму месцу не здрадзілі, – усміхаецца Анастасія і пачынае чытаць на памяць свой верш-прысвячэнне Вялікаму Сялу:
Роднай вёсцы
Вяліка Вёска, родна вёска,
Цябе ніколі не забыць!
Устала сёння раным-рана –
Наўкола цішыня стаіць.
Расце на ўзгорку дуб рагаты,
Нібы старэйшы патрыярх,
Пад дубам пасвіцца сахаты
З пучкамі моху на рагах.
Крыху далей ад нас – граніца:
Яскрава бачны два слупы.
Стаяць так мірна…
Ім сварыцца ніяк не можна:
Мы ж – сябры!
І цішыня стаіць такая,
Што ажно ў вушах звініць!
Стаю я, думаю, гадаю:
Як можна без цябе пражыць?
Усім тым, хто тут вось нарадзіўся,
І тым, адсюль хто выйшаў у свет,
Хто свайму лёсу не скарыўся,
Зазнаўшы быў нямала бед.
Вяліка Вёска, родна вёска!
Стаіш, маўкліва гледзючы,
І аджываеш так – у цішы…
Фота Лізаветы ДРЭМЫ.