Народные обряды и традиции Островетчины

Зимовыя святы… Час ад Каляд да самых Запустаў (канец “мясаеда”) напоўнены цікавейшымі і для малых, і для дарослых усіх узростаў падзеямі, гульнямі, абрадамі – тут табе і калядная вячэра, калядоўшчыкі, ёлка з падарункамі, Новы год, Тры Каралі, Запусты.

У нашай мясцовасці, праўда, калядоўшчыкі не хадзілі, затое на Тры Каралі прыходзілі некалькі калектываў (нават стараверы са Стрыпішак) павіншаваць са святам, вадзілі “казу”. Цыган вадзіў “мядзведзя”, а “бацян” быў абавязковым ва ўсіх кампаніях. Для моладзі святы былі двайнымі, бо розніца ў каталіцкім і стараверскім календарах амаль у два тыдні – вось і хадзілі на “забавы” (вечарынкі) нават калі ў нас быў адвэнт. (“Які грэх? Гэта ж у старавераў забава!”) Ну, а іхняя моладзь прыходзіла на гулянкі ў Талюшаны або Варзяны.
У канцы “мясаеда” была самая масавая і вясёлая гулянка – Запусты. Тут ужо па ўсіх вёсках былі катанні на конях з бразгунамі, вогнішчы, вечарыны, гасцяванкі. Мне ж запомнілася, а зараз нанова ўспомнілася адна дзіўная, ніколі і нідзе больш не бачаная вечарына – жаночы “таямнічы” абрад, нават цэлая містэрыя непасрэдна ў запуставую ноч, апошнюю перад “папяльцом”. Не тое, што бачыць, але нават чуць альбо чытаць пра яе не давялося ўсе гэтыя дзесяцігоддзі.
У апошнія гады старанна шукаў у этнаграфічнай і гістарычнай літаратуры, распытваў беларускіх і літоўскіх этнографаў – і нічога, ніякіх згадак пра такі звычай!
Так што лічу сваім абавязкам апісаць тое, што бачыў, а пазней і чуў ад старых жанчын, бо гэтакая вечарына – цэлы букет старадаўніх, яшчэ паганскіх дзеянняў, маючых генетычную сувязь з адвечнымі балта-славянскімі, антычнымі, нават індаеўрапейскімі вераваннямі і абрадамі.
Неабходна крыху растлумачыць, што ж гэта такое было. Як сябе памятаю, наша бабця Юля (Юлія Людвікаўна з Кулевічаў) была вядомай у акрузе траўніцай, варажбіткай, лекаркай-павітухай, але перш за ўсё – вельмі добрым чалавекам, таму да яе ахвотна ішлі па зёлкі і “па праўдачку” людзі розных мясцовых нацыянальнасцей. Характэрна было, што яна як калі і хлусіла – дык гэта калі карты паказвалі, што сын ці муж ніколі не вернуцца з вайны, а яна таго не казала, раіла чакаць, не верыць нават “пахаронкам”. А пасля плакала перад абразамі, каялася: “Божачка, Матка Боская, зразумейце, кабетка прыйшла па суцяшэнне, як я магла ёй сказаць благое!” (А ў самой не вярнуліся з вайны тры сыны і ўнук. Адзін з сыноў – мой бацька).
Была яна самая старая жанчына з вёскі, з усімі размаўляла на іх мовах, нават з цыганкамі. Паходзіла бабуля з Балюль, што каля знакамітага Золава, адкуль родам этнограф Браніслаў Пілсудзкі, беларускі літаратар Зыгмунт Нагродскі і нават сам “Wodz-Naczelnik” – Юзаф Пілсудскі. Яна ўсіх іх добра ведала.
Пасля вайны мы жылі ў вялікім новым (і вельмі зімным) доме, дзе зімавалі фактычна ў вялікай кухні, і найбольш – на суразмернай печы. (Як казаў адзін відавочца: “Божачка, што за бедныя людзі жылі ў гэтай хаце – бабуля пад 80 гадоў і маленькі хлопчык, як з саломы складзены, а бойкі, як чарцянё“ – гэта значыць, я. Што ж, неблагі камплімент!)
Досыць, што на нашай печы да бабці Юлі збіраліся родзічы і суседзі. У тыя страшныя пасляваенныя гады і зімы былі незвычайна халодныя, ды і не хапала ўсяго: хлеба, дроў, бульбы, газы, нават солі. Мужыкі або загінулі на вайне, або яшчэ не вярнуліся. Таму не дзіўнай была такая гаворка:
– Што, дзеткі, вячэраць будзем ці пра даўніну паслухаем, паспяваем, “аркестру” справім?
Часцей за ўсё кампанія згаджалася на прапанову – вопытныя былі і старыя, і малыя: не павячэраеш – назаўтра больш застанецца. Усе ўспаміналі, як жылі ў Талюшанах, Жусінах, Стрыпішках у розныя часы, як святкавалі, як гулялі…
Бабуля Юля заўсёды “выступала” ў канцы, знаходзячы нешта цікавае для ўсіх узростаў, старалася развесяліць людзей, каб ішлі ў добрым настроі па хатах.
Вось у адзін з такіх вечароў я і пачуў упершыню пра жаночую запустовую вечарыну. (Вядома, апавядала бабуля толькі тое, што можна было пры хлопцах і дзяўчатах):
– Жанчыны дамаўляліся і рыхтаваліся да гэтага дзеяння загадзя. Збіраліся ў якой-небудзь хаце, дзе была вялікая асобная кухня, дзе не было мужчын і моладзі. Паступова падрыхтоўвалі і вясковых мужчын, часцей за ўсё прапаноўвалі ім усім збірацца ў карчме, за вёскай. Моладзь жа збіралася таксама здаля ад выбранай хаты або зусім адыходзіла на вечарынку ў суседнія вёскі – Мэранцы або Падмэранцы.
Збіраліся толькі замужнія жанчыны, якія ўжо мелі дзяцей, старыя, удовы. Дзяўчатам забаронена было нават набліжацца да гэтай хаты ў вечар містэрыі. Хаця ўся вёска ведала аб такой вечарыне, але яна ўсё ж была “тайнай”, таму што ніхто з непасвечаных (моладзь і мужчыны) не павінны былі ведаць, што там адбываецца, тым больш гэта датычыла ксяндзоў і папоў – хрысціянства строга забараняла і праследавала такія зборышчы. Вядома, вяскоўцы асцерагаліся і царскіх чыноўнікаў, а пазней – польскіх улад.
Жанчыны, па дамоўленасці, прыносілі пачастунак, свечкі або газу, раней – снапкі лучын. Вокны завешвалі дыванамі. І пачыналася…
Далей магу расказваць паводле сваіх успамінаў і ўражанняў аб тым, што бачыў на ўласныя вочы. На жаль, нічога не магу сказаць аб тым, што чулі мае вушы, што кабеты гаварылі і спявалі, бо мне было нецікава, ды яшчэ спявалі і гаварылі па-беларуску, часам – па-літоўску.
…З вечара бабуля незвычайна рана абышлася, добра працяпліла печ і выглядала неяк заклапочана, нібы гасцей чакала. Госці ніякія не прыехалі, але пачалі збірацца святочна апранутыя суседкі з клуначкамі, кошычкамі. Бабуля Юля пайшла з ліхтарыкам на гарышча і прынесла нешта, загорнутае ў кавалак посцілкі. Я ведаў, што ні кумпякоў, ні кілбас у нас не вадзілася, то і не вельмі цікавіўся, што ў гэтым пакунку. Ды яшчэ бабуля вельмі строга сказала не путацца пад нагамі і не назаляць дарослым, а лезці на печ: “А потым парадзімся, што з табой, мужыком, рабіць”.
Суседкі, сабраўшыся, – чалавек 10-12 – адразу завесілі дыванамі вокны, зачынілі дзверы на засоўку, што ў нашай вёсцы
лічылася не вельмі прыстойным – так рана замыкацца, тым больш у святочны вечар.
Затым пачалася звыклая падрыхтоўка да “балю”: запалілі яркую лямпу з пакоя (звычайна асвятляліся “чортавым вочкам” – куродымкай), накрылі вялікі стол абрусам, паставілі пачастунак, жартуючы, што ўсяго поўна, а мужыка – ніводнага.
Затым нехта заўважыў мяне за комінам і крыху заспрачаліся: чаму мужык у хаце, трэба адвесці да суседзяў. Але на гэты раз бабця Юля цвёрда сказала, што нікуды мяне ў такі мароз і завею не адправіць, бо ў гэтага “мужыка” няма нават штаноў доўгіх. Пагадзіліся, каб гэты “мужык” сядзеў на печы і не вельмі вылазіў з-за каптура. Было мне тады 3,5 гады. Так і застаўся адзіны, можа, у гісторыі мужчына на жаночым свяце. Я паспеў заўважыць, што мая хросная маці – Апалёнія Духновічава, (“Пэлька” па-вясковаму) некуды знікла.
Жанчыны ўселіся за стол, пачаставаліся і жартавалі, што вось і зіма на вясну паварочвае, столькі жанчын у вёсцы, хоць бы аднаго сейбіта знайсці. Раптам адчыніліся дзверы з пакоя і ўвайшоў дзіўны незнаёмы дзядзька: апрануты па вясковаму, з каробкай-сявенькай на плячы, у шапцы-аблавушцы, якой я ніколі ў жыцці больш не бачыў. За сталом зноў узніклі песні, прывітанні, жарты. “Мужыку-сейбіту” бабулі паднеслі чарку і закуску на талерцы. Затым усе кабеты расселіся па лавах і ложках удоўж сцен, а сявец (сейбіт) пачаў сеяць збожжа, прыгаворваючы нешта. Жанчыны ж смяяліся, падымалі высока ногі і нават спадніцы, адказвалі сейбіту нейкімі прымаўкамі, песнямі, жартамі (як бабця пазней казала – непрыстойнымі). Ён жа даволі хутка і асцярожна рассыпаў насенне па току кухні (падлога была глінабітная). Уся “кумпанія” пачаставалася, зноў жа з песнямі і жартамі. Мне ж на печ падалі пачастунак і кубак салодкае кавы.
Як сейбіт падыходзіў бліжэй да печы, кінулася ў вочы, што ў яго быў нейкі страшны нерухомы твар і … вельмі непрыстойная дэталь – між ног тырчаў таўкач, які пры кожным кроку біў сейбіта па жываце. Хаця я нічога не разумеў, але было неяк няёмка і страшнавата.
Жанчыны ж з прымаўкамі-прыпеўкамі вывелі сейбіта ў сенцы. Я ж шчыра заняўся сваім пачастункам – не так часта траплялася мне жалудова-ячменная кава з сушанай морквай і цукровымі буракамі, ды з малінава-бруснічным пірагом з пшанічнай жарнавой мукі! Гэта вам не нейкая там мокка з каньяком!
Неўзабаве зноў нехта пастукаў у дзверы. Увайшоў зноў мужычок (як мне здалося – той самы), толькі на гэты раз у летнім адзенні, саламяным брылі і чамусьці… з качаргой. (Да прыходу новага госця жанчыны старанна падабралі “пасеянае” зерне, розныя сарты па асобных місачках).
Паўтарылася амаль усё тое самае дзеянне, што і з прыходам “сейбіта”. Трэба адзначыць і наяўнасць такога ж рухомага таўкача – але таўкач быў не наш прыгожы, завостраны, а з тупымі круглымі канцамі. (Наш быў падобны да індзейскай баявой каменнай сякеры).
Жанчыны зноў спявалі, частавалі гэтага мужычка, а затым ён пачаў касіць пасеяную збажыну. Вось, аказваецца, для чаго патрэбна качарга!
Пасля “касца” з падарункамі выправілі ў сенцы, а жынчыны пачалі дзяліць сабраны “ўраджай”, каб кожнай дасталася хоць бы па некалькі зярнят, гарошын або фасолін.
Усё гэта было нават мне цікава. Час ад часу давалі мне які-небудзь ласунак: яблык, кілбасны “пятачок” з хлебам. Але было пазнавата, і мне ўжо надакучыла сядзець і глядзець праз каптур. Тут у пакоі пад дзвярыма пачуўся нейкі грукат і нібы касцельны звон. Дзверы адчынілі і ўвайшла дзіўная асоба ў адзенні з пустых воркаў, торбаў, з пустым мяшком у левай руцэ і мяшалкай – у правай. На мяшалцы ўверх дном вісеў пусты саган ці чыгун, які і звінеў касцельным звонам пры кожным удары мяшалкі аб падлогу. На галаве ў жанчыны хустка – і тая была з паркалёвае торбы, а зверху яе – яшчэ стос пустых торбачак. Гаспадыні вельмі прыветна, з пашанай сустрэлі новую госцю, мянуючы яе “пані Сёрба”. На твары гэтай пані была маска, якую я пазнаў, бо летам бачыў яе ў нас на люхце (гарышчы): са скуры белай, з выгнутымі чорнымі бровамі, прышытым носам, ярка-чырвонымі вуснамі і бурачковым румянцам на шчоках, над ілбом мела закручаны рыжы чуб, мабыць, з лёну або пянькі. Тут я здагадаўся, чаму ў папярэдніх гасцей-мужыкоў былі страшныя твары- гэта ж маскі!
Пані Сёрба падала голас – і я пазнаў сваю хросную! Чамусьці мне стала яшчэ страшней ад гэтага раздваення асобы, ад стомленасці і ад страху я заплакаў. Сёрба грукнула сваім посахам-мяшалкай і “кандаламі”- драўлянікамі аб ток, бразнула саганом і загукала, што яе, такую цнатлівую асобу, пакрыўдзілі, запрасіўшы ў хату, дзе аказалася асоба мужчынскага полу, ды яшчэ такая няветлівая.
– Вось бачыш, у ворку яшчэ месца ёсць, – звярнулася да мяне. – Якраз ты памесцішся!
Але я як мага хутчэй схаваўся за каптур коміна – і як праваліўся ў сон у цяпле, бо нічога больш не помню.
Раніцай у хаце было ўсё, як звычайна, толькі на стале стаяла святочнае снеданне: міса бульбы, смажаная рыба, грыбныя “вушкі” (піражкі такія), халаднік – усё поснае, бо ўжо настаў Вялікі пост. На мае роспыты наконт вечара бабуля Юля адказала:
– Дзетка, ты стаміўся, відаць, вось і прыснілася невядома што – не ўспамінай і нікому не расказвай, а то людзі падумаюць, што ты дурань, а дзед Папялец за пустыя гаворкі гэмбу (рот) попелам засыпле!
Вядома, пасля такога папярэджання не было ахвоты нічога ўспамінаць – тым больш, што ў хату зайшлі госці, вяртаючыся з касцёла.
Цётка Стэфа, смеючыся, апавядала, як хлопцы ў касцёле чаплялі дзяўчатам “папяльцовых” лялек “са значэннем”: каму кардонную ляльку, каму рыбіны шкілет, каму лялек-блізнят лісіц, а каму – і не зусім прыстойнае нешта.
Вось вам і сур’ёзнае свята, першы дзень посту. Па сакрэце цётка сказала, што яе дачцэ былі прычапіўшы прыгожы выгнуты хвост (з аўчынкай пасмы на дроце). Заўважылі яго толькі на выхадзе з мястэчка. Як яны растлумачылі – мусіць, за тое прычапілі, што яна здавалася вельмі ганарлівай у сваім капелюшы і з лісой на плячах. Яны ў сваіх Ройсцішках жылі адносна заможна, бо дзядзьку на вайну не ўзялі, а дзяцей не было (дачка была гадаванкай). Пажылыя людзі ўсю душу (і што мелі) у яе ўкладалі, шанавалі і любілі дзяўчынку.
Увогуле пасля вайны нашы засцянковыя людзі, мяркуючы па тагачасных здымках, не выглядалі беднымі: многія ў капелюшах, даволі шыкоўных паліто з лісамі на плячах. Ну, а што многія, можа, і не вельмі сытыя, дык “у жываце акенца няма!”
Можа, праз год, а мо і ў той жа Вялікі пост бабуля ўспамінала, апавядала жанчынам аб даўнейшым – яшчэ пры Мікалаі – жаночым зборы, такой жа містэрыі.
– Звычайна гэта спраўлялі пасля неўраджайнага, неспрыяльнага лета і восені, каб “дамовіцца” аб добрым плёне на прышлае лета і, каб пані Сёрба не вельмі крыўдзіла сем’і прысутных жанчын. Мужчыны таксама былі зацікаўлены ў гэтым, у плоднасці ўсяго жывога, добрым ураджаі, таму і не знаходзілася даносчыкаў нават сярод святош і “дэвотак”.
Ксяндзы і папы нават і не падазравалі, што такое можа адбывацца побач з маёнткам і касцёлам. Нават гэтыя лялькі папяльцовыя – зусім не каталіцкі звычай, але ксяндзы рабілі выгляд, што не заўважаюць іх (ці мала як моладзь забаўляецца).
– Вядома, даўней у вёсцы шмат мужыкоў і хлопцаў было, бывала, што спрабавалі падгледзець, што там жанчыны рабілі, ды і дарослыя мужыкі такіх “зухаў” падбухторвалі. Але ж і бедны быў такі зухаваты, калі трапляў жанчынам у рукі! У лепшым выпадку маглі напіхаць яму поўныя порткі снегу альбо свежае кастрыцы, вымазаць яго “гаспадарку” дзёгцем або каламаззю… Калі ж ён быў і раней вінаваты перад жанчынамі вёскі – маглі і скалечыць (чым не вакханкі?)
Вядома, пасля гэтага ніхто не хацеў цікавіцца, успамінаць або хваліцца бачаным, тым больш адчутым.
Уся вёска была зацікаўлена ў прыхільнасці тых сіл, з якімі наладжвалі кантакт жанчыны, гэта было глухое маўчанне, “кругавую паруку” аберагала сакрэтнасць.
Этнографаў-жанчын амаль не было ў тыя часы, а каб і знайшлася якая, то ж гэта – пані, чужынка! Але і тое, што ўся вечарына праходзіла ў польскамоўнай вёсцы, побач з рускімі вёскамі, і ні слова не было па-польску або на рускай мове, гэта відавочна даказвае старадаўнасць узнікнення звычаю – яшчэ да апалячвання мясцовага насельніцтва, больш таго – да прыняцця хрысціянства. Уся сімволіка, час правядзення, атрыбутыка, выкарыстанне масак прасякнуты паганскім духам, звязаны з рознымі старадаўнімі культамі.
Яшчэ адну дэталь успомніў, звязаную з маскамі. Яны звычайна цэлы год віселі ў нас на гарышчы, пад кубелам (кодаўбам) з вялізнай, каля метра ў дыяметры, ліпы, дзе зберагалася насеннае збожжа. Відавочна, не выпадкова маскі віселі там між пучкамі лекавых раслін, у тым ліку багуну, які з’яўляецца не толькі лекавай раслінай, але і абярэгам амаль па ўсім паўночным паўшар’і ад саанаў Скандынавіі да эскімосаў Чукоткі.

* * *

Як ужо казаў, ніякіх згадак аб запустовай жаночай містэрыі не знайшоў у адпаведнай літаратуры на знаёмых мне мовах, толькі адно імя міфічнай істоты – “Сярбай” у “Беларускай міфалогіі” падштурхнула мяне запісаць усё, што памятаю. Тым больш, што гэта імя сугучна імю “Сёрба” і паходзіць з суседняга, памежнага з балтамі, рэгіёна і валодае амаль тымі ж функцыямі.
Магчыма, гэтая містэрыя мела некалі больш шырокае распаўсюджанне па Беларусі і Літве (можа, недзе існуе і дагэтуль?) але невядомая вучоным з-за сакрэтнасці, кругавой парукі і менталітэту нашых народаў, тым больш – вяскоўцаў.
Заўважана, што архаічныя абрады, звычаі, асаблівасці мовы, фальклёр лепш зберагаюцца ў анклавах, ізалятах, аддаленых акраінах этнічнай культуры. Прыкладам можа служыць зберажэнне асаблівасцей нальшчанскай гаворкі ў Гервяцкім краі, Лабанорах, архаічных выразаў, песень, казак у польскіх гаворках Літвы і Беларусі. Ля гарадоў, бліжэй да цэнтраў усё нівеліруецца літаратурнай мовай, больш масавымі звычаямі, абрадамі.
І не дзіва, што даволі цяжка расшыфраваць назвы паселішчаў, прыродных мясцовых аб’ектаў, зыходзячы з літаратурнай літоўскай мовы. Многія нальшчанскія словы часам захаваліся толькі ў мясцовых беларускіх або польскіх гаворках (як, напрыклад, на Астравеччы не зберагліся сапраўдныя балцкія прозвішчы, “замаскіраваныя” пад беларускія: Бярнюкевіч, Гульбіновіч, Тварагаль, адпаведна, па-беларуску было б: Хлапчукевіч, Лебядзевіч, Канцплота), “польскае” прозвішча Пляўга, акрамя нашай мясцовасці, можна пачуць толькі ў Жэмайціі, на беразе мора.
Цікавая вельмі гісторыя расшыфроўкі назвы вёсачкі Паядуня, размешчанай у куточку між памежнай з Літвой рэчкай Балашынкай і Віллёй. Гэтая расшыфроўка дапамагла рэканструяваць даўнейшую назву Балашынкі – Чорная Рэчка. У гістарычных актах натрапіў на вельмі старую згадку аб гэтых месцах: вёска Паёдупе і маёнтак Паёдупе. На літоўскай мове “Pajodupe” – “Пад Чорнай Рэчкай”. На славянскіх мовах, як бачыце, не толькі цяжка вымавіць, але і гучыць даволі немілагучна. Вось назва са стратай балцкай мовы і перажыла метамарфозу: Паёдупе-Паёдубе-Паядуне. Але гэтыя меркаванні адводзяць нас убок, вернемся да нашае вечарыны.
У ёй назіраецца даўно распрацаванае, ледзь не тэатральнае дзеянне, канцэнтрацыя яскрава выражаных старадаўніх культаў: плоднасці, земляробча-каляндарных, фалічных, з элементамі культу продкаў. Для гэтага выкарыстаны строга рэгламентаваныя абрады, сцэнічнае дзеянне з маскамі, атрыбутыкай, песнямі, строямі.
Само дзеянне часамі нагадвае грэчаскі тэатр: маскавы герой, яго партнёр, гледачы, якія складаюць хор, прыходзіць у памяшканне Касец, Сявец (Сейбіт) або Сёрба, іх сустракае з пачастункам і адпаведным прывітаннем гаспадыня, хор у гэты час суправаджае дзянне.
Атрыбутыка была строга ўзгоднена.
Маскі рабіліся з аўчыны. У мужчынскай масцы пакідалася частка не выдаленай поўсці (барада і вусы). У жаночай – поўсць гладка выдалена, даданы толькі чуб з расліннага валакна над ілбом. Размалёўка адпаведна характарыстыцы мінеральнымі і расліннымі фарбамі: сажа, вохра жоўтая і чырвоная, сок бураковы і інш. У нашым выпадку ўжо выкарыстаны хімічныя фарбы – чырвоны і сіні аловак, чорная фарба традыцыйная.
Імітацыя рухомага фаласа з’яўляецца больш чым яскравым увасабленнем фалічнага культу з выкарыстаннем таўкача для комплекснага маскавання выканаўцы мужчынскіх роляў (Сейбіта, Касца). Таўкач і сам па сабе з’яўляецца выражэннем сакральнай сутнасці фаласа (плоднасці жыццёвай). Тым больш у такім дзеянні. Таўкач павінен быць вызначанага віду – не востраканцовы, як баявая сякера індзейцаў-тлінкітаў, а падоўжны, з закругленымі канцамі. Перавязь, на якой мацуецца да ног таўкач, таксама не хоць бы які матуз, а пажадана, каб была звязана з мужчынам: тканы або плецены пояс, вузенькі абрадавы ручнік ці, нарэшце, спавівач (вузенькая, туга тканая паласа, якой моцна спавівалі немаўля паверх пялюшак – каб ногі і спіна простыя былі).
Па словах маіх аднавяскоўцаў (Малаховіча Вацлава) такое прыстасаванне, не з таўкача, а з ляшчынавай палкі, выкарыстоўвалі, упершыню выганяючы коней на начлег, пастухі-падлеткі ў “пастухоўскіх гульнях” пад кіраўніцтвам пастуха. У гэтых гульнях выконвалі шмат “штукаў”, танцаў зараз забытых.

Вопратка маскаваных персанажаў.
Сявец (Сейбіт). На галаве – аблавушка, якая робіць галаву падобнай да лысіны. Такіх шапак больш не бачыў (але літаральна днямі мне сказалі, што іх яшчэ можна знайсці ў вёсках ля Віллі: Літвянах, Свіранках, Панарцах).
На нагах павінны быць хадакі (пасталы або лапці), але першых не знайшлі, а лапці ў нашай мясцовасці проста ніколі не насілі. Сявенька была сапраўдная, саламяная.
Касец. Кааб падкрэсліць час дзеяння, Касец меў на галаве саламяны брыль (капялюш).
У астатнім адзенне не адрознівалася ад папярэдняга персанажа, толькі ў руках была качарга, якая ўвасабляла сабою касу.
“Сёрба”, “Пані Сёрба”. Ці не самы каларытны персанаж, які ўвасабляе іншы свет, канец гадавога цыкла жыцця. Нягледзячы на свае даволі злавесныя функцыі і імя, у пані Сёрбы маска не была агіднай, нават даволі прыстойнай. Вопратка ж яскрава напамінала, што яна – увасабленне веснавой галадухі: спадніцу мела з пустых мяшкоў, палярына ці ахінанка – таксама з вялікага ворка. Нават хустка квяцістая на галаве – з паркалёвае торбы, паверх яе – некалькі зложаных стосікам малых торбачак. У руках – мяшалка ад пойла, на ёй – пусты саган. На нагах самы што ні ёсць бедны абутак – “кандалы” (дзеравяшкі, драўлянікі) – пантофлі з таўсценнымі бярозавымі падэшвамі і вельмі скупымі куранымі вярхамі (бывалі такія ж сандалі, боты).

* * *

“Пані Сёрба”, як і яе “сваяк”, браслаўскі “Сярбай” відавочна ўвасаблялі не толькі голад, але і “той свет”, мажліва, напаміналі і аб канцы жыцця. “Сёрба” – ад літоўскага смактаць, выпампоўваць, “п’яўка смокча кроў”. Хлябаць рэдкі суп – “сёрбай-сёрбай – хутка пойдзеш з торбай”. Яе трэба было ўлашчыць, наладзіць добрыя адносіны, таму яе велічалі “паняй”, перад ёй гаспадыня адчы- няла дзверы, выява яе не была агіднаю.

* * *

На жаль, я не бачыў канца вечарыны, але, мабыць, прыход пані Сёрбы заканчваў яе, бо ўсё напустовае неабходна было скончыць да поўначы: даесці-дапіці мясаедавы стравы, прыбраць у хаце…
Як бачым, быў адлюстраваны ўвесь палёва-жыццёвы сялянскі цыкл: апладненне зямлі і ўсяго жывога, росквіт жыццядайных сіл прыроды, збор плёну, падрыхтоўка да прыходу пані Сёрбы – істоты з “таго свету”, якую не прагоніш, не вырачэшся, не пазбегнеш.
Месца правядзення містэрыі 1947 г. у Талюшанах, магчыма, таксама мела нейкае значэнне. Па-першае – хата знаходзілася праз дарогу ад старадаўніх, ужо закінутых, могілак, па-другое – непадалёк стаяў яшчэ чалавекападобны стод, з аднаго боку вельмі груба вышчапаны ў выглядзе крыжа, тут жа знаходзіўся люк, з якога пачыналася адна з кямелішскіх рэчак. Акрамя таго, многія баяліся начаваць у нашай хаце – нібы там “здані” бывалі (прыходзілася мне, малому, аднаму начаваць).
Шкада, што не запомніў я, малы, ніводнага слова, ніводнае прыпеўкі, жарту, прывітання. Іх, магчыма, можна часткова ідэнтыфікаваць сярод старых запісаў нальшчанскіх (балцкіх і паўночнабеларускіх) запустовых, веснавых і іншых тэкстаў, суправаджаючых адпаведныя дзеянні. Да таго ж усе фалькларысты, этнографы ведаюць, што калі ты хоць крыху “пасвечаны” (посвящён), то языкі развязваюцца, і памяць пачынае працаваць, нават у дачыненні да таямнічых замоў, чараў і ў вельмі замкнутых у сабе этнасаў (нават цыганоў).

* * *

“Талюшанскі стод” стаяў да 1973 г. на ўзгорку за закінутымі старадаўнімі могілкамі на мяжы між зямлёй Юргелянцаў, Духовічаў, ля вытокаў ручая, які меў назву Упеля (!) і з’яўляецца пачаткам адной з кямелішскіх рэчак. Нейкія разумныя бульдазерысты мелі павагу не закінуць гэтыя камяні ў адну з вялізных крушняў, якія зараз акружаюць былыя Талюшаны. Збярогся гэты стод, ды яшчэ камень-следавік, які ляжаў (і ляжыць) на скрыжаванні вясковых дарог, пад вялікім дубам. Знайшоўшы аднаго з тых абярэжных меліяратараў, я спытаў, чаму гэтыя камяні не закінулі ў агульную крушню?
– Ці я здурнеў, хлопча, каб наклікаць на сябе і радзіну сваю праклён невядомых сіл! Я нават не думаў, што мае аднавяскоўцы ведаюць слова “стод”, але калі згадаў пра гэты камень старым людзям (Пляўга Рышард, каля 80 гадоў), то пан Рыська адразу паведаміў, што ў вытоках яшчэ аднаго ручая быў яшчэ адзін стод. Можа, дзе і ляжыць на беразе ў зарасці белакапытніку?

----------------------------
Стэфан КАЗЛОЎСКІ.